علی جمال
لە سەرەتای ئەم سەدەیەدا پڕ لە دژایەتی و پارادۆکسی تراژیدی و دراماتیک، پڕ لە پاشەکشە و فۆرمی گۆڕانکاری کە کاریگەرییان لەسەر سیستەمی بەها کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان لە ناوەڕۆکی خۆیاندا هەبوو و دوای ئەوەی بەکاربەری بە ئامراز و شەڕەکانی زاڵ بوو، ئایا هیچ هەیە شوێنێک بەجێماوە بۆ شانۆ؟
شانۆی کوردی لە هەموو ئەم دیاردانە ڕزگار نەبوو. ئەمڕۆ تەنیایی و بێ بەرگرییە، نەک لە دامەزراوەکانەوە، بەڵکو لە خودی بینەرەوە، کە زۆر لە ژێر کاریگەری کولتووری باودا بوو، بۆیە مەیلی بۆ زیادەڕەوی لە هونەرە بەکاربەر و بازرگانییە ئاسانەکان هەبوو، بۆیە شانۆی بازرگانی زاڵ بوو (کە تەنیا دەیبینین لە تەلەفزیۆن)، ئەوەندە شانۆ جدی و پابەندەکان پاشەکشەیان کرد، پاشەکشەیەک کە لێی دەترسین.ئەگەر بەردەوام بێت و ببێتە هۆی لەناوچوونی. وەک ئەوە وایە لە هەموو ئەمانەدا دەبینین شانۆ بۆتە پێویستییەک بۆ مرۆڤەکان، بەڵکو بووەتە بارگرانییەک یان تەنانەت بەشێک لە بەرپرسیارێتی دۆخەکە، بەڵکو بووەتە جەستەیەکی نامۆ لەم کۆمەڵگایانەدا.
ئەگەر لە پێناو ئارگیومێنتدا دان بەوەدا بنێین کە ئەم پێویستییە غیابییە، ئەوا بەو مانایەیە کە کولتوور بە گشتی (نەک وەک بەشێک) پێویستی پێی نییە، وەک شیعر و ڕۆمان و هونەر… واتە ، بۆیە جیاکردنەوەی کولتوور بە گشتی و شانۆ بە تایبەتی لە فۆرمەکانی گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی و هاوشێوەکانی، بۆیە ئێمە ئەو توخمە مەدەنیانەمان لادەبرد کە گشتی، کۆمەڵگەی مەدەنی، مێژوویی و دیموکراسی دادەمەزرێنن.، و با لەلایەن ئامێری بەکاربەر کە هەموو شتێک دەکوژێنێتەوە؛ واتە بە ناوی شارستانییەت، کۆمەڵگەی مەدەنی خۆی بە خواستە مرۆیی و ڕۆحی و داهێنەرەکانی و بە بەها تەواو نامادییەکانییەوە لە سێدارە دەدرێت. هەر بۆیە دەبینین شانۆ، زیاتر لە جاران، پێویستییەکی بەپەلە و ئۆرگانیکە بۆ تاک و گەلان وەک شوێنێکی ناوازە بۆ بەریەککەوتن و دیالۆگی ئاشکرا لە سەردەمی ململانێی داخراوی ڕەگەزپەرستی و سیاسیدا، هەروەها وەک پانتاییەکی زیندوو لە سەردەمدا لە دەبە و دەبە، بەڵکو وەک شوێنێک بۆ سەرپێچی لە سەردەمی توندوتیژی و ڕق و لێبوردەییدا، بۆ ئەوەی تاقیگەیەک بێت بۆ هۆشیاری.ویژدانی مرۆڤ و ویژدانی لە سەردەمی بێهۆشکردنی گشتیدا، پردەکە درێژبووەوە لە نێوان قۆناغەکانی ناو… کاتەکانی دوورکەوتنەوە کە تێیدا دەژین، و دیوارێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەکانی چەقبەستن و دابەزین.
شانۆی کوردی تەنیا و بێ بەرگرییە، نەک لە دامودەزگاکان، بەڵکو لە خودی بینەرەوە، کە زۆر لە ژێر کاریگەری کولتوری زاڵدا بوو، بۆیە مەیلی بۆ زیادەڕەوی لە هونەرە بەکاربەری و بازرگانییە ئاسانەکان هەبوو، بۆیە شانۆی بازرگانی زاڵ بوو و جدی و… شانۆکانی پابەند پاشەکشەیان کرد.
ئەمڕۆ شانۆکە زیاتر لە جاران پێدەچێت پێویستی بە خەڵکەکەی هەبێت، گەڕانەوەی ئەوانەی لێی ئاوارە بوون لە شاشەی تەلەفزیۆن و درامای بێ بایەخ و فیلمی بۆکس ئۆفیس و پڕۆژە بازرگانییەکان کە شانۆ و تەلەفزیۆنەکانمان پڕ دەکەنەوە…
ئایا دەتوانین تەسلیمی ئەم دۆخە شانۆییە تێکەڵانە بین، دوای ئەوەی شانۆی کوردی لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە تا کۆتایی سەدە بە درەوشاوەیی ناسرابوو کە نوێنەرایەتی لەو فێستیڤاڵانەدا دەکرا
وە چەند جار لە وەرزە سەرقاڵییەکانیدا قەرەباڵغی جەماوەر و ڕۆشنبیرانی هەموو چین و توێژەکان بووە؟
بەڵکو کاتێک شانازی بە شانۆی منداڵەکانیانەوە دەکرد، بە داهێنان و لێهاتوویی و پابەندبوونی بە بەها هونەریەکانی وەک پابەندبوونی بە بەها کۆمەڵایەتییەکان، بەڵکو قەرەباڵغ بوون بە سیمینارە فیکری و تەکنیکییەکانیان، و گۆڕانکاری و زاڵبوونیان خۆیان، لە ڕێگەی خەون و شارەزایی و کێبڕکێی خۆیان بۆ باشترین، بۆ جوانترین، و بۆ بەردەوامترین…
لەو قۆناغانەی پێشوودا وەک ئەوە وابوو شانۆ هەمووی بێت، وەک ئەوەی لە بزووتنەوەیەکی هەمەلایەنە و تۆکمە و هەمەچەشن و فرەدا بێت، لە ڕێگەی قوتابخانە و ڕەوتە هونەریەکان و ئەوی نەریتی بە مەبەستی هەڵکەندنی قووڵایی مێژووی کورد، لەگەڵ وێستگە سەرەکییەکانی، و دەرهێنانی ڕووداوەکانی.وە گۆڕانکارییەکانی، نەک وەک پرسێک بۆ وەستان لە ساتەکانی ڕابردوویدا، بەڵکو زیاتر بەکارهێنانیان وەک ئەوە وایە هەموو تیپێکی شانۆیی هەڵگری سەرچاوە فیکری و ئەزموونی و کۆمەڵایەتی و مرۆییەکانی خۆی بێت بۆ ئەوەی بیخاتە ناو بزووتنەوەی شانۆیی کوردی و تەنانەت نێودەوڵەتیشەوە، کە بۆ کێبڕکێ و ڕووبەڕووبوونەوەی داهێنەرانە دانراوە.
لێرەدا دەپرسین ئەم هەموو شانۆگەرییە نایاب و جدی و ئەزموونییە بەرەو کوێ ڕۆیشتن، بە دەقە گرنگەکانیان و دەرهێنەری بەتوانا و ئەکتەر و بەرهەمە شانۆییەکان و سیناریۆ و کوریۆگرافی و شارەزاییەکانیانەوە، کە وەک گەوهەرێک دەهاتە بەرچاو ، ئەم هەموو بەرهەمانە لە کوێ بوون، ئایا لە لەبیرچوونەوە نێژراون، لە کاتێکدا دەزانین زۆربەیان فیلمیان گیراوە؟ کوا فیلمی ئەم شانۆگەرییانە، کە لەناو کشۆدا شاردراونەتەوە وەک ئەوەی لە جۆری لەناوچوو بن، یان لەو جۆرەی کە لە هەمان فێستیڤاڵدا پێشکەش کران و لە بەشی ئەرشیفەکاندا جێگیرکرابوون؟
شانۆ، لە هەموو کاتێک زیاتر، پێویستییەکی بەپەلە و ئۆرگانیکە بۆ تاک و گەلان وەک شوێنێکی ناوازە بۆ بەریەککەوتن و گفتوگۆی کراوە لە سەردەمی ململانێ ڕەگەزپەرستی و سیاسییە داخراوەکاندا و وەک فەزای ژیان .
ئێمە سەیری تەلەفزیۆن دەکەین و هیچ شوێنەواری ئەم بەرهەمە درەوشاوە و جدی و تاقیکارییانە نابینین.
ئەو لە كوێیە? بۆچی هەموو شاشەکان وەرناگرینەوە، بۆ ئەوەی سەیرکردنیان نوێ بکرێتەوە؟ ئایا مەترسیدارە؟ نەخێر! ئایا بە شێوەیەکی نەرێنی لایەنگری خەڵک دەکات؟ نەخێر! بەڵگەکان ئەوەیە کە ئەم بزووتنەوە شانۆگەرییانە بەبێ پشتیوانی وڵاتەکانیان، بە بودجە و هاوکاری و هاندان و خەمخۆرییەوە، ڕوویان نەدەدا. ئەوەی ئەمڕۆ لەسەر شاشەکان دەیبینین: تەنها بەرهەمی بازرگانی، خراپە، کە تێیدا جگە لە ناوەکەی هیچ شتێک لە شانۆکەدا نییە. .
ئایا ئێمە نائومێد بین لەم بارودۆخەدا؟ بە هیچ شێوەیەک نەخێر، چونکە ئەو شانۆنامەنووسە کوردانەی کە ئەم بەرهەمە نایابانەی بەدەست هێناوە، توانای ئەوەیان هەیە، لەگەڵ نەوە نوێیەکانیان، خەونە نوێیەکانیان لەسەر شانۆ بەدیبهێنن. لێرەدا دەڵێین: بێ ئومێد نابین لەو بەرپرسە کوردانەی کە ئارەزووی پشتیوانی شانۆیان هەیە لە هەموو کوردستاندا، بە پێی تواناکانی، بۆ ئەوەی بتوانین ئەو بڵێسەی داهێنەرە بگەڕێنینەوە کە ڕێزی ئێمە و کوردی گرت، و کە بوو و ئێستاش میراتێکی کولتووری نیشتمانییە.
شانۆ پەیوەندی بە پێشكەوتنی كۆمەڵگەوە هەیە، شانۆ یەكێكە لە هونەرە گرنگەكان لە ناو دەریای پان و بەرینی هونەردا، ئەوەی سینەما و تەلەفزیۆن پێی ناكرێت، دەكرێ لە رێگەی هونەری شانۆوە بیكەیت، ئەو هونەرە لە بنەرەتدا ئەركی ئەوەیە، بە رێگەیەكی جیاواز پەیامەكانی پێشكەش بە مرۆڤایەتی بكات، لە ساڵانی رابردوودا سەرەڕای ئەوەی بە سەدان نمایشی شانۆیی پێشكەش كران و بە دەیان فیستیڤاڵی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی ساز كران، بەڵام شانۆ نەگەیشتە ئەو ئاستەی كە شانۆكاران دەیخوازن
شانۆی كوردی پەیوەستە بە بارە گشتییەكەی كوردەوە، ئەمیش جیاواز نییە، چ هەڵبەز و دابەزێك لەوێدا بكرێ، لەوێشدا دەردەكەوێ، هەر قەیرانێك هەبێت، جا (سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری) بێت، بە پلە یەك لە شانۆدا دەردەكەوێ، هەر شتێكیش لۆجیكی نەگونجێ لە هونەردا لە شانۆ دەردەكەوێ. هیوامان هەیە شانۆی كوردی بەرەو باشی بروات، بەڵام هێشتا لە ئاستی ئەو خەونانەی ئێمە نییە، هەست بە دابەش بوونێك دەكەم، زۆر جار هەست دەكەم كۆمەڵێك كەس دێنە بوارەكەوە، لە كۆبوونەوەو كۆڕەكاندا دەڵێن ئێمە شانۆمان نییە !. ئەمانە وەك ئەو كەسانەن كە دەیانگوت كورد نەتەوە نییە بینەریش لە هەندێك شوێن و لە هەندێك بابەتدا هەیە و لە هەندێكیش نییە، ئەمەش پەیوەستە بە بەرهەمەكەوە. لەو وڵاتەدا پرۆگرام و شتێكی داڕێژراو نییە، بۆ پەرەپێدانی شانۆ و بینەری شانۆ، وە بۆ هاندانی دەقی شانۆیی، زۆر دەقی شانۆیی هەیە، لە زنجیرەی چاپكراوە جیهانییەكان چاپكراوە، بەڵام كورد گۆتەنی پولێك ناهێنێت، بۆیە پێویستە شانۆ لە سەرەتاییەوە دەستپێبكرێتەوە، پەروەردەكردنی لە منداڵ و ئەكتەر و بینەرەوە، لەوێوە دەست پێبكرێ، هەروەها لە قوتابخانەكاندا وانەی شانۆ كە بەشێكی گرینگی هونەرە بخوێندرێت.
ئەگەر سەرنج بدەینە نمایشەكانی شانۆی كوردی، ئامادەبوونی جەماوەری شانۆ جیاوازی هەیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆكاری سەرەكی، یەكەمیان: شانۆگەرییەكە یان ریكلامێكی باشی بۆ نەكراوە، دوومیان: خەڵكەكە دەزانن ئەو دەرهێنەرە یان ئەو ستافەی كارەكە دەكەن لەو ئاستەدا نین، تا برۆن ئەوانیش كاتی خۆیانی بۆ تەرخان بكەن. من زۆر جار باس دەكەم، كاتێ مامۆستا لە پۆلدا وانەیەك دەڵێتەوە، ئەگەر چێژ بەخش نەبێت، ئەوا قوتابیەكان خەیاڵیان دەروا چێژ و سوود لە دەرسەكە وەرناگرن، هەمان شتیش سەبارەت بە شانۆ هەیە، چونكە هونەرمەند هەمان رۆڵی مامۆستا دەگێرێ، پەیامی هەیە پێشكەش بە بینەری دەكات، ئەگەر ئەو پەیامە چێژ بەخش نەبێت، ئەو بینەرەی دانیشتووە توشی بێزاری دەبێت، بۆیە من پێم باشە هونەرمەندانی كورد روو لەو كارانە بكەن كە زیاتر گوزارشت لە ناخی مرۆڤ بكات و ئازارو مەینەتیەكان و كێشە كۆمەڵایەتییەكان و كێشە هەنووكەییەكان بكات، و خودان پەیامێكە، چێژ بەخشیش بێت .یەك لە تایبەتمەندییەكانی دەرهێنەری باش ئەوەیە، بزانێ چ كارێك پێشكەش دەكات، لە چ كاتێك و لە چ شوێنكدا، بۆیە دەرهێنەری چاك و زیرەك و بەسەلیقە ئەوەیە ئەو تایبەت مەندیانەی باسم كرد جێ بەجێی بكات.
من بەبیرم دێ هۆلەكان دەرگایان دەشكاو دەرگیان دادەخرا، بە جۆرێك نەیان دەهێشت خەڵكیش بچێتە ژوورێ، لە ئێستا دا ئەو بیبینەرەیان نیە، بەڵام لە لایەكیتر مانای ئەوە نیە لەو سەردەمە باشتر نەبووبێ و بەرەو پێش نەچووبێ، چونكە ئەمە دوو جەمسەری زۆر لە یەك جیاوازە، من بینەرم لە دەست داوە، بەڵام هونەری شانۆ پێشكەوتووتر بووە، دیارە كۆمەڵێك هۆكار هەیە، یەك لەو شتانەی تا ئێستا نەیانتوانیوە بیكەین بە كەلتوورێك، مانگانە شانۆگەریەك پێشكەش بكەین، لە ساڵێكدا هەموو نمایشەكان دەكەوێتە نێوان دوو مانگ، شانۆ پێویستی بە بوونێكی بەردەوام هەیە چۆن دەكرێ جاروایە بە دوو مانگ و سێ مانگ شانۆگەریەك نمایش ناكرێ، شارێكی وەكو هەولێر كە پایتەختە، شاری سلێمانی كە پایتەختی رۆشنبیریە، ناكرێ ئێواران بە بێ شانۆ بێت، ئەبێ هەموو ئێوارەیەك شانۆگەری هەبێت، كە ئەوە هەبوو تۆ دەتوانی بینەر راكێشیتەوە، كێشەكە ئەوەیە ئێمە بە پچڕ پچڕی ئیش دەكەن، ئیشەکانیشیان بە پچڕپچڕە نایگەینینە سەر، لە هەندێ شانۆ بینەرمان هەیە، هەندێك شانۆگەری هەبووە سێ رۆژ یان دە رۆژ یان پانزە رۆژ نمایش كراوە، شار بە شاریش جیاوازی هەیە
تەنانەت ئەوكات ئەو تەكنیكانەمان نەبوو كە ئێستا هەمانە، بەڵام هۆكارەكەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی جەماوەر زیاتر روویان لە شانۆ دەكرد، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو كات تەكنەلۆژیا هەر نەبوو، تەلەفزیۆن، بۆیە بینەر لە شانۆ تۆراوە و پێویستی بە ئەكتەر نەمایە لەسەر تەختی شانۆ تەماشای بكات. دەرهێنەر ئەو دەقە هەڵنابژێرێ لەگەڵ ژیاری كۆمەڵگە بگونجێ، ئەوكاتی دەرهێنەر زۆر زیرەكانە هەڵسوكەوتی لەگەڵ دەق دەكرد، دەقێكی هەڵدەبژارد بەرگریی تێدا بوو، كە ئەوكات خەڵك تامەزرۆی دەربرینی وشەی كورد بوو، تامەزرۆی كەسێك بوو باسی كوردایەتی بۆ بكات، ئەوكاتی من لەبیرمە كە شانۆیەكمان پێشكەش دەكرد، هەموو چین و توێژەكانی ناو كۆمەڵگە دەهاتن سەیری نمایشەكەیان دەكرد، ئێستا ئەو بینەرانە لەوە تۆرانە، لەو چەند ساڵەی رابردوو دەهاتنە دیار شانۆ لە دەقەكە نەدەگەیشتن، ئەمەش وایكرد نەگەڕێنەوە بۆ هۆڵەكان.
.
