عەلی جمال
گرنگی میدیا لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا زۆر زیادی کردووە. جیهان گەشەی کردووە و بووەتە “گوندێکی بچووک”، ئێمە بە ئاسانی پەیوەندیمان لەگەڵ مرۆڤەکانی سەرتاسەری جیهاندا هەیە. مۆبایل و تەلەفزیۆن و کۆمپیوتەر و ئینتەرنێت بۆتە سەرچاوەیەکی هاوبەشی زانیاری بۆ هەمووان. میدیا هێندە ڕەگ و ڕیشەی لە ژیانماندا داکوتاوە کە لە ژیانی تایبەتی ئێمەدا گرنگە، هەروەها لە بازرگانی و سیاسەت و کۆمەڵگاشدا. ناتوانین جیهانێک بێ میدیا بە خەیاڵدا بهێنین. چونکە ئێمە زۆر ڕاهاتووین لەسەر بیرۆکەی داگیرساندنی تەلەفزیۆن و بینینی ئەوەی لە جیهاندا ڕوودەدات.
میدیا لە ژیانی تاکدا گرنگییەکی زۆری هەیە. تا ڕادەیەکی زۆر مرۆڤ چۆنیەتی بیرکردنەوە و ژیان و ڕەفتارەکانی دیاری دەکات. زۆرتر هەموو مرۆڤێک لەم سەردەمە مۆدێرنەدا خاوەنی مۆبایلێکی زیرەک و ئەپڵیکەیشنە کۆمەڵایەتییەکانی وەک فەیسبووک و ئینستاگرام و واتس ئەپ بەکاردەهێنێت. خەڵک لە پەیوەندیدا دەمێننەوە لەگەڵ هاوڕێ و خێزانەکانیان. تەنانەت لە کاتێکدا کە لە ڕووی جەستەییەوە سەدان میل لەیەکتر جیا بووینەتەوە، سۆشیال میدیا ئاسانکاری بۆ ئێمە کردووە کە قسە لەگەڵ هەر کەسێک بکەین کە لە هەر شوێنێکی جیهان دانیشتبێت. میدیاکان بیرۆکەی ئێمەی بۆ “پەیوەندی” پێناسە کردووەتەوە. هەرگیز کۆتایی نایەت چونکە هەمیشە دەتوانین لە هەر شوێنێکی جیهان قسە بکەین و گەلەکەمان ببینین.
ژیانی تاکەکەسی هەموو کەسێک بە قووڵی لە ژێر کاریگەری میدیاکاندایە. پێویستە سنوورێک دابنێین بۆ ئەوەی چەندە گرنگی پێدەدەین و چۆن ڕێگە دەدەین کاریگەری لەسەرمان هەبێت. هەرچەندە نیعمەتێکە کە پەیوەندیت لەگەڵ هەموو کەسێک لە جیهاندا هەبێت، بەڵام دەبێت ئاگاداری بکرێتەوە. بۆ ئەوەی مرۆڤ گیرۆدەی بیرۆکەی مانەوەی ئۆنلاین نەبێت و دەست بکات بە “ژیان”ی ئۆنلاین. توێژینەوە و لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە خەڵک دەستیان کردووە بە گرنگترکردنی بیرۆکەی ناسینەوەی ئۆنلاین. مرۆڤەکان دەست دەکەن بە بەراوردکردنی ژیانی خۆیان بە کەسانی تر. کە دەبێتە هۆی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ و زیانی بۆ تەندروستی دەروونی هەیە.
بازرگانی لە ماوەی دوو سەدەی ڕابردوودا پەرەی سەندووە، لە سەردەمی پیشەسازییەوە. میدیا هەمیشە ڕۆڵێکی گرنگی لە بازرگانیدا هەبووە. براند و کۆمپانیا جیاوازەکان لە بۆنە و تابلۆی بازرگانیدا ڕیکلام بۆ بەرهەمەکانیان دەکەن. نەک هەر بەم شێوەیە، بەڵکو لە ڕێگەی سۆشیال میدیاوە ڕیکلامیش دەکەن. ئەندازیارانی کۆمپیوتەر کاریان لەسەر ئەم جۆرە ئەلگۆریتمانە کردووە کە هەر ڕێکلامێک پیشان دەدەن، بەپێی گەڕانەکانی ئەم دواییەیان. یارمەتیدەرە لە دۆزینەوەی بەرهەمێکی گونجاو بۆ بەکارهێنانیان، لە هەمان کاتدا گەشەپێدانی بازرگانی بەرهەمی ناوبراو بە هەمان شێوە. سۆشیال میدیا یەکێکە لە ئامرازە بەهێزەکان بۆ بیرۆکەکانی بازاڕکردن.
لە سەردەمی ئێستادا دەبێت گرنگی میدیا لە بازرگانیدا بناسرێت. تەنها یارمەتی فرۆشتنی بەرهەمەکان نادات. بەڵام سۆشیال میدیا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕێگەی کۆکردنەوەی پێداچوونەوە و سەرنجەکانی کڕیارەکانەوە. کڕیاران دەتوانن بە کۆمپانیاکان بڵێن کە چییان لە بەرهەمەکاندا بەدڵ بووە. بۆیە دەتوانن ئەم تایبەتمەندییە لە بەرهەمەکەدا بهێڵنەوە. هەروەها دەتوانن کەموکوڕی بەرهەمەکان بزانن. بۆیە کۆمپانیاکە دەتوانێت کار لەسەر باشترکردنی ئەوە یان لابردنی بکات ئەگەر بۆ ماوەیەکی درێژتر لەگەڵ پێداچوونەوەکاندا بە باشی نەگونجێت.
بەو پێیەی ئەم سەردەمە سەردەمی زانیارییە و وەک پێشتر دەگوترا کە جیهان بووەتە “گوندێکی بچووک”، ناتوانرێت نکۆڵی لە گرنگی میدیا لە سیاسەتدا بکرێت. بەهۆی خێرایی هێڵی ئینتەرنێت.
ئێستا لە چەند چرکەیەکدا هەواڵەکان دەتوانن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بڵاوببنەوە، هەڵمەتە سیاسییەکان لە سۆشیال میدیا لە پلاتفۆرمەکانی وەک فەیسبووک و تویتەر بەڕێوەدەچن ، لایەنگری پارتێک یان گروپێکی پەیوەندیدار پێیەوە، بە لایککردن و شەیرکردنی پۆستە سیاسییەکانیان، ناسنامەی خۆی لەگەڵ سەرکردەکانیدا نیشان دەدات.
ژمارەی ئەو کەسانەی کە هاشتاگێکی دیاریکراو لە تویتەردا بڵاودەکەنەوە، دەیخاتە ناو ڕەوتێکەوە، ئەمەش وا دەکات تەواوی پلاتفۆرمەکە ئاگاداری بیرۆکەیەک یان بیرۆکەیەکی تایبەت بێت. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە میدیا چەندە بەهێزە لە سیاسەتدا، و دەتوانرێت بە چەندین هۆکاری باش کەڵکی لێ وەربگیرێت. بەڵام ئەگەر زانیاری هەڵە بە خەڵک بدرێت، خراپیش بەکاردەهێنرێت.
خێرایی بڵاوبوونەوەی زانیاری هەمیشە نیعمەت نییە چونکە ئەگەر شتێکی دروست بتوانێت لە بەشێکی کەمی چرکەیەکدا بڵاوبێتەوە. کەواتە دەتوانرێت زانیاری هەڵە بدرێت بە خەڵک بۆ ئەوەی وایان لێبکرێت بە شێوازێکی دیاریکراو بیربکەنەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی زیان و کێشەی زۆر لەو کۆمەڵگایەی کە تێیدا دەژین. سۆشیال میدیا وای داڕشتووە کە هەندێک سەرچاوە پێش بڵاوکردنەوەی بۆ ڕای گشتی هەواڵەکانیان پشتڕاست دەکەنەوە.
ئەمەش وا دەکات شتەکان کەمتر کێشەدار بن. سەرچاوە هەواڵییە جیاوازەکان دەتوانن لە ڕێگەی پلاتفۆرمەکەوە خۆیان پشتڕاست بکەنەوە. بۆ نموونە تویتەر و فەیسبووک کۆدێکی دیاریکراوی پشتڕاستکراوەیان هەیە، ئەمەش پشتڕاستی دەکاتەوە کە سەرچاوەی زانیارییەکان ساختە نییە. ئەمەش وا دەکات کە ڕەوتی زانیارییەکان کەمتر ناڕوون بێت.
ئێمەی مرۆڤ پێویستمان بە کارلێککردن و پەیوەندیکردنە لەگەڵ یەکتر. میدیاکان لە هەموو جیهاندا پەیوەندیی خەڵکیان ئاسانتر کردووە. خەڵک دەتوانن لە پەیوەندیدا بمێننەوە لەگەڵ ئازیزان و هاوکارەکانیان و موکلەکانیان. پلاتفۆرمەکانی وەک فەیسبووک، ئینستاگرام، واتس ئەپ و چەندانی تر یارمەتی کەسانی کولتوور و پاشخان و نەتەوە و نەتەوە جیاوازەکان دەدەن بۆ پەیوەندیکردن بە یەکترەوە. کۆمەڵگا کاتێک گەشە دەکات کە لێبوردەیی لەگەڵ کولتوور و نەتەوە جیاوازەکاندا هەبێت. بیرۆکەی یەکێتی و هاوئاهەنگی لە نێوان مرۆڤەکاندا بڵاودەکاتەوە کاتێک بەشداری لە فێستیڤاڵەکانی کولتوورەکانی دیکەدا دەکەن. بۆ نمونە کاتێک بۆنەیەکی جەژن هەیە گووگڵ وێنەی بزوێنەری گەڕانەکەی دەگۆڕێت بۆ ئەوەی سڵاو لە هەموو موسڵمانانی جیهان بکات لە جەژنەکەیاندا. بە هەمان شێوە لە بۆنە ئایینی و کولتوورییە جیاوازەکاندا، چەندین پلاتفۆرمی جیاواز سڵاو پێشکەش بەو کۆمەڵگەیە دەکەن کە ئەو فێستیڤاڵە یان بۆنەیە بەڕێوەدەبەن. هەروەها میدیا لەڕێگەی هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە پرسە جۆراوجۆرەکان کە بەزۆری قسەیان لەسەر ناکرێت، یارمەتی کۆمەڵگا دەدات.
دەتوانین نموونەی زۆر بدۆزینەوە، وەک لە هەواڵەکاندا یارمەتیدان بۆ وروژاندنی پرسێک و حکومەت ئاگاداری دەکات و ڕێوشوێنی دەربکات بۆ جێبەجێکردنی چارەسەرەکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە. تویتەر یەکێکە لە نمونە گەورەکانی هۆشیارکردنەوەی خەڵک. چەمکی هاشتاگ کاریگەرییەکی سەرنجڕاکێشی لە جیهاندا دروستکردووە. کاتێک شتێک هەیە کە خەڵک دەیانەوێت بڵاوی بکەنەوە و نیگەرانی خۆیان دەرببڕن، لە تویتەر بە هاشتاگێکی تایبەت بڵاوی دەکەنەوە، کاتێکیش ئەو کەسانەی کە بیرۆکەی هاوبەشیان هەیە ئەو هاشتاگەش بڵاو دەکەنەوە، پۆستەکە دەخاتە ناو لیستی هاشتاگەکانەوە و بابەتەکە دەخاتە بەردەم سەرنجی هەموو کەسێک لەسەر پلاتفۆرمەکە.
ئەو سەردەمەی تێیدا دەژین، زانیاری زیاتری تێدایە کە دەتوانین فێری بین. میدیاکان دەستڕاگەیشتنیان بە کتێب و بابەتەکانی چاپکراو دابین کردووە، کە هەموو کەسێک دەستڕاگەیشتن بە فیزیکی پێی ناگات. وەرگرتنی یارمەتی لە ئەرک و ئەرکەکانی ماڵەوە بە ئینتەرنێت ئاسانە. مرۆڤ دەتوانێت فێربێت چۆن هاوکێشە بیرکارییە ئاڵۆزەکان حیساب بکات و تاڵێکی دیاریکراوی DNA بگونجێنێت بۆ ئەوەی بزانێت سەر بە کام جۆرەیە. ئەگەر کەسێک بیەوێت فێری ئابووری بێت، ئەوا ئەو کەسە دەتوانێت وانە لە خەڵک وەربگرێت بە شێوەی ئۆنلاین، تەنانەت کاتێک کە چەندین کیلۆمەتر لە دوورییەوە دەژین. فێربوونی کارامەیی یان بابەتێکی نوێ لەم سەردەمی زانیارییەدا کێشە نییە. گرنگی میدیا لە پەروەردەدا زۆر لەوە زیاترە کە ئێمە خەیاڵمان پێی دەچێت.
پلاتفۆرمەکانی وەک GitHub و Stack Overflow و GeeksForGeeks فەزایێک بۆ کۆمپانیاکانی کۆمپیوتەر دابین دەکەن بۆ کارلێککردن و هاوبەشکردنی چارەسەر بۆ کێشەکانیان. کاتێک گیراوەکە دەرچوو، هەر کەسێک دەتوانێت بەکاری بهێنێت بۆ دروستکردنی شتێکی تایبەت بە خۆی. بە هەمان شێوە، پسپۆڕییەکان پلاتفۆرمی دیکەیان هەیە بۆ یارمەتیدانی ئەو کەسانەی کە هەمان پیشەی وانەوتنەوەیان هەیە، زانیاری هاوبەش بکەن بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی کاراتر فێربن. هەروەها چەندین چارەسەر چەمکەکە بە ڕوونیتر وردتر دەکەنەوە. سەرچاوە پەروەردەییەکان هەرگیز لەوە فراوانتر نەبوون کە لەم سەردەمەدا هەن و ئینتەرنێتیش گەورەترین بەڵگەی ئەم بانگەشەیە. لە گووگڵدا بگەڕێ بۆ بابەتێکی دیاریکراو و پاشان لە ماوەی چەند چرکەیەکدا ملیۆنان ئەنجامی گەڕان دەردەکەون کە بەکارهێنەر دەتوانێت بابەتی دڵخوازی لێ هەڵبژێرێت.
میدیا لە ماوەی دوو سەدەی ڕابردوودا بە خێرایی گەشەی کردووە. سەردەمی ئینتەرنێت و 4G جیهانی بە زریانێکدا گرتووە. زانیاری لەم ڕۆژانەدا زەریایەکی زەبەلاحە لە جیهاندا، بەڵام پێویستە ئەوەندە وریا بین کە لە فێڵ و زانیاری هەڵەدا نەخنکێن. پێویستە ئەو شتانە بپشکنین کە لە میدیاکانەوە دەیبینین و دەیبیستین. میدیا نیعمەتێکە بۆ مرۆڤ بەو پێیەی ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ژیانی تایبەتی ئێمە و چەندین لایەنی دیکەی ژیانماندا. پێویستە میدیا بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی ژیانمان ئاسانتر و سادەتر بێت. هەمووی پەیوەستە بە چۆنیەتی بەکارهێنان و پرۆسێسکردنی ئەو زانیاریانەی کە لەلایەن میدیاوە پێمان دەدرێن، واتە ئێمەین بڕیار دەدەین کە میدیا نیعمەتە یان نەفرەت.
