علی جمال
بەشی دووەم
لەکۆنگرەی بیستەمی ڕۆژهەڵات ناسان لە شاری بڕۆکسیل پڕۆفیسۆر )مینورسکی(
لەساڵی ١٩٣٨ دەڵێت : دەبێ ئەوەقبوڵ کەین کە کوردەکان تەنها وتەنها لەووڵاتی
مادی بچکۆلەدا کە ئاترۆپاتکان و ئازەرباینجانی ئێستایە کە گەشەیان کردوە پەرەیان سەندوە
.
دکتۆر محمد جواد لەکتێبەکەیدا دەڵێت )کە مێژووی کوردەکان لە دامەزراندنی
دەوڵەتی مادەوە دەست پێدەکات وکوردەکان لەسەدەی حەوتەمی پ.ز دا
ئیمپراتۆرێکی گەورەیان دامەزراند لە زاگرۆس وە شاری هەمەدانیان کردۆتە
پایتەختی خۆیان وە ئەم ئیمپراتۆرەی کوردەکان نزیکەی سەدەونیوێک ی خایاندوە
دوای ئەوە پادشای ماد ئاشوری داگیرکرد وە شاری نەینەوای وێرانکرد لەساڵی
٦١٢ پ.ز دا ئیمپراتۆرێکی گەورەی دامەزراند وتوانی دەسەاڵتی فەرمان
٢٠ ڕەواییەکەی هەمووخاکی ئیران وتادەگاتە چۆمی هالیس بگرێتەوە(
.
ڕشید سامی لەکتێبەکەیدا باسی مادەکان دەکات ودەڵێ کە مادەکان بەژیانی
کۆچەری وئاژەڵ داری خەریک بوون ئازاوبەغیرەت بوون و سوارچاکیان زۆر
بەباشی زانیوە بەهۆی ئەوەی کەلەشاخەکاندا ژیاوون توانیویانە زاڵ بن بەسەر
هۆزەکانی زاگرۆس دا دەوڵەتی سیاسی دابمەزرێنن تاساڵی ٦٧٠ پ.ز دا بەسەر
پارسەکانیش زاڵببن ئاشورییەکانیش بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە پاش ئەوەی کە
کورووشی هەخامەنش بەیارمەتی بابلیەکان لەساڵی ٥٥٣ پ.ز توانیان زنجیرە
دەوڵەتی ماد لەیەک هەڵبوەشێنن بەاڵم دواتر پارس ومادەکان لەئێران بەڕێزوو
حورمەتەوە پێکەوە دەژیان هەرئەوەش وای کردوە کە
مێژوو نووسەکانی
میسڕ ویۆنانی بەبێ جیاوازی باس لە پارسەکان ومادەکان دەکەن پاش ئەوەی
شاری –هگمتانە – پایتەختی مادەکان بوو دواتر بووە پایتەختی پارسەکان
وە نووسراوە بەردیینەکانی تەختی جەمشیدیش بەڵگەی زیندوون بۆ سەلماندنی
ئەم ڕاستیە بەاڵم دوای تێکەڵ بوونی مادەکان وپارسەکان خەریک بوو پارس
جێگەی مادەکان بگرێتەوە ئەمەش بووە هۆی سەغڵەت بوونی مادەکان ناکۆکی
کەوتە نێوانیان و ووشەی )ئاری( یان بەکارهێنا ئەمەش هەردووال دەگرێتەوە
.
میژووی کورد دەگەریتەوە سەرجاخەکۆنەکان مەسەلەی نەژادوپەیدابونی کورد
تائەمرۆ بەجاکی لی نەکۆلراواتەوە لەسەر ئەم مەسەلەیە لیکۆلەرەوەکان
یەکدەنگ نین و بەشیکی ئەوتیۆری یانەی لەم بارەیەوە کراون جیگای متمانە نین.
زۆربەی زاناو لیکۆلەرەوەکان پییان وایە لەجەرخە کۆنەکان دا جەند نەتەوەو
خیلیکی وەک گوتی،لولو،کالدی،کاسی،سوربارو،هۆری جەندین هۆزی تریش
لەناوجەکانی جیای زاگرۆس دا واتە کوردستانی ئەمرۆ،هەزارسال پیش زاین
بەشیکی خیلە هیندۆئەوروپیەکان وبەتایبەتی گەلە ئیرانیەکانی وەکو میدی و بازی
وفارس وبەشیکی خیلە سامیەکان لەم ناوجەیە دا جیگیر بوون
.
بەتیپەربونی رۆژگارولەئەنجامی تیکەڵ بوونی شینەیی خیلەبیانی یەکان وخەلکی
وخەلکی رەسەنی ناوجەکەدا خیلە هیندۆئەوروپی یەکان بەتایبەتی خیلە ئیرانیەکان
خەلکی رەسەنی ناوجەکەیان لەبۆتەی خۆیان دا تواندەوەولە ئەنجامی ئەم
پرۆسەیەداگەلی کوردپەیدابوو و روخساریکی هیندۆئەوروپایی بەخۆوە گرت.
لەسەرئەم بنجینەیەدا کوردوزمانەکەی لەئەنجامی زالبونی خیلە هیندۆئەوروپایی
یەکاندا داهاتوو،زمانی کوردی خۆی لەخۆیدا زمانیکی سەربەخۆیەوهیج
پەیوەندیەکی بەزمانی فارسی یەوەنیە ئەوەنەبی کەبەیەکی لەزمانە ئیرانیە
سەربەخۆکان دادەنری،زمانی کوردی گەشە کردنی میژوویی تایبەتی خۆی هەیە
ولەراستیدا لەزمانی فارسی کۆن کەنەخشەکانی دارویوشی پی نوسراوە زۆر کۆنترە
وشەی ))کورد((وەک ناوی گەلیک کەلەسەرخاکی ئیستای کوردستان دا دەژیا،
لەبەلگەنامەوسەرجاوەرۆژهەالتیەکانی گەالنی کۆنی پیشەوەی ئاسیادا وەکو :
سۆمەریەکان،گریک،رۆمارۆمان،ئەرمەن،ئاشوریەکان،عەرەب،فارس و گەلانی تری
ئیران بەکارهینراوە
.
بەپشت بەستن بەلیکۆلینەوەکانی میژوونوسی کورد محمدئەمین زەکی وجەند
میژوونوسیکی تربەرونی بومان دەردەکەوی کەکوردلە جەرخەکۆنەکان دا
بەجەند ناویکی جیاواز ناسراوەبەالم ئەوناوانەزۆرلەیەک نزیکن بۆنمونە کورد
لای سۆمەریەکان وبابلی یەکان بە گوتی ،جوتی،جودی،کورتس وکاردۆو بەڵام
لای ئاشوریەکان وئارامیەکان بە گوتی،کارتی،کورتی،کاردۆ،کارداکا،کارکتان و
کارداک ناسرابوو. گەلانی ئیران کوردیان بە
:سیرتی،کورتیوی،کوردیوی،کوردراهاو ناسیوە، بەڵام گریک ورۆمان کوردیان
بە
:کاردوسوی،کاردخۆی،کاردۆک،کوردۆکی،کوردۆخی،کورتی،کوردین،کوردیای
ناسراوە.
میژوونوسەکان کوردیان کوردۆئین،کرخی،کورتخ ناسیوە بەڵام میژوونوسەکانی
عەرەب کوردیان بە :کاردوی،باقاردا،کارتاویا، جودی ناسیوە.
پشکنینی ئارکیۆلۆژی یانەی ئەم دوایی یە دەری خسستوە کەگەلانی کوردستان
لەدامەزراندنی شارستانێتی رۆژهەڵاتی ناوراستدا رۆلیکی دیاریان هەبوە
.
کورش بەیارمەتی کورد سەرکەوتنی مەزنی بەدەست هیناوە وەهەروەها لە
ئیمپراتۆری هەخامەنشیدا کوردەکان بەهیزێکی گەورەلەگەل ئەلگزاندەری
مەکدۆنیدا بەشەڕهاتن و گزینەفۆن کەلەکشانەوەی دە هەزار شەرکەری گریک دا
بەشداربوو باسی ئازایەتی و نەبەردی کوردەکانی کردوە ئەولەکتیبەکەیدا
کرۆبیدیا(( کوردی بە کاردۆخین ناوبردوە وە بەپێی کرۆبیدیا لەکاردۆخیەکان
لەکیوەکان دەژیان ووە هەروەها شەرکەری لێهاتوبون و هیج کات ملکەجى شای
فارس نەبون
.
زانای سۆڤیەت کوردۆیف نوسیویەتی ))زاراوەی کورد لەجەرخەکۆنەکانەوە
بەمانای کۆمەلی خێلەکوردەکانی ئەوسای بەشی ناوراستی کوردستانی ئیستا
بەکارهێنراوە، کورد وەک ئەفخان،فارس، تاجیک وئالسن ئارینەژادەوزمانی
تایبەتی خۆی هەیە وەهەروەها ژیانی ئابوری سەربەخۆوکەلتورومێژووی
تایبەتی خۆی هەیە لەبەرئەوە بەهیج جەشنێک نابی گەلی کورد بەگەلی فارس و
گەلی ئیرانی دابنرئ لەبەر ئەوە دەبیت ئەو پروپاگەندانەی کە ئیرانیەکان دەی کەن
رەت بکریتەوە چونکە لەراستیدا شتێک نیە پێی بگوترێ گەلی ئیران بەلکو
کۆمەلێک گەل ونەتەوەی ئیرانی هەن بۆنمونە هیچ گەلێک بەناوی سالڤەوەنیە
بەڵکوچەند نەتەوەیەکی سالڤی هەن وەک روس،پۆڵۆن،بولگاروچیک کە هەر
یەکێکیان کەلتوروزمان و مێژووی تایبەتی خۆیان هەیە
.
بۆیە ئەوەی نەتەوەپەرستەکانی تورک وفارس وعەرەب بڵاوی دەکەنەوە هیچ
بایەخیکی نیە ئەوان پێداگری لەسەرئەوەدەکەن کە گوایە هیچ نەتەوەیەک نیە
بەناوی کوردەوە ئەم قسانەی ئەوان دەی کەن دورە لەراستیەوە هیچ نرخێکی نیە
وەک لەهەندی کەسایەتی ئیرانی وەک پرۆفیسۆریاسمی،عەباسی،نادر،ڕەزم ئاراو
وەزیر فەهمی دەلین کەگوایە کورد—فارسە—یان فارسی کیویە وەهەروەها
هەندیک لە تورکەکانیش لەکەسایەتیەکانیان وەک عیسمەت ئینونو،ئوزاقلیگێل،
عابدین ئۆزمان وزەکەریا کورد بە تورکی کیوی ناودەبەن پاشان عەرەبەکان
دەلین کەگوایە رەچەلەکی کورد دەچێتەسەر رەبیعەی کوری نەزاری کوری
مەعاد یان بو موزەری کوڕی نەزار بەالم ئەم چەشنە شێواندنی مێژووەکەخۆی
لەراستیدا ئەم قسانە دورن لەراستیەوە و ئەمەش هیچ نرخیکی نیە چونکە گەلی
٢٨ کورد بریتیە لەمیژووی خەباتی بێ پسانەوە دژی دەگیرکەران ملکەچ نەکردن
بوبێگانەووەهەولی بەدەست هینانی مافەراواکانی خۆی داوە هەربۆیە گزینەفۆن
لەکتیبەکەیدا باسی خۆراگری وگورچ وگۆلی کاردۆخیەکان دەکات و باسی
ئەوەش دەکات کەچۆن کاردۆخیەکان پەکی لەشکرکێشیەکانی شای فارسیان
خستبوو تەنانەت لەشکریکی سەدوبیست هەزار سەربازیان تەفروتونا کرد
.
ئیمە لێرەدا بەتێروتەسەلی لەمیژووی چەرخەکۆنەکانی کوردستان ناکۆلینەوە
بەالم پی داگری لەسەر ئەوەدەکەین کە کورد لەچەرخەجیا جیاکان دا هیج کات
سەربەستی خۆی بەهیج بێگانەیەک نەفرۆشتوە وەهەروەها سەری بۆهیج کەس و
بێگانەیەک دانەنەوانوە هەمیشە دژی هەموو ئەالیەنانە بۆتەوە وخەباتی بەرامبەر
کردوە .
کورد لەکۆندا دوژمنەکانی بەتایبەتی فارس وعەرەب و تورک کەناوی کوردیان
بە تاڵان بەری بەروبوم وئاژەڵەکانین داناوە وە ئەم ناوزڕاندنەی کوردیش
خۆرئاواییەکانیش ئەم ناوەیان بۆ کورد بەکارهێناوە وەک ئەوەی کوردیان بە
کێوی ترین مرۆڤ لەقەڵەم داوە وەهەروەها نووسەرەکان و گەشتیارەکانیش
ئەم ناوانەیان لەکورد ناوە وەک ناپاک ،دڵ ڕەق و دەمارگیر وەگەلێ ناوی تریش
ئەم قسانە هیچی ڕاست نیە ئەویش بەبەڵگەی ئەوەی هەندێ لەگەشتیارەکان
لەگەڵ کوردا ژیاون یان سەردانیان کردوون کوردیان زۆر بەالوە باش بووە وەک
)مستر ڕیچ( کە گەشتیارێکی ئینگلیزە باسی کورد دەکات و دەڵێت
)کورد نەتەوەیەک هەتا بڵێت حەزی لەکۆمەڵایەتیە وەلەناو خۆیاندا هیچ
حەسوودیەک بەیەک نابەن و وە نەم بیست لە هیچ کوردێک کە جنێوبە
دووژمنەکەشی بدات ئەگەر چی زۆر دوژمنیشی بێت (
.
وە )بندر( کەگەشتیارێکی فەڕەنسیە بەم شێوەیە باس لەکوردەکان دەکات دەڵێت:
)نەتەوەیەکی خوڕەوشت بەرزن وبەهێزن و زیرەکن نمونەی باشین وە ئەگەر
شارستانیەت بیان گاتێ ئەوە بێ گومان زۆر بەرزتر دەبن لە دراوسێکاننیان(
بە وورد بوونەوە لەباری کۆمەاڵیەتی ومرۆڤایەتی کورد ئەو بوختانانەی کە
گەشتیارەکان دژمنەکانی کورد ونووسەرە نەزانەکان بەرامبەر کورد کردوویانە
هەمووی بەدرۆ دەخرێتەوە وە ناوەناتۆرەی کە کورد چەتەی وشەڕانی ودڵ ڕەقی
یان بەسەر کوردا سەپاندبوو وە هەندێک دەڵێت کە کورد شەڕانیە بەاڵم کوردەکان
خاوەنی مەڕومااڵت بوون وە حکومەتێکی بەهێزیان نەبووە هەربۆیە بۆ
پاراستنی مەڕوومااڵتەکەی شەڕانی بووە
نووسەر )کمبرالند( دەڵێت )ووشەی کینە لە زمانی کوردیدا نەبووە وە کورد
ئازایەتیەکی زۆری هەیە لەکاتی شەڕدا هیچ کاتێک لە مردن نەترساوە وە
لەبەردەوورو پشتەکەی فێری پاشەکەوتکردنی دانەوێڵە بووە ماڵێکی کورد نابینی
کە شوێنی پاشەکەوت کردنی تیانەبێت وە هەمیشە بەخشندە بووە بەرامبەر
هەر میوانێک کەهاتبێت بۆالی وپێشوازیەکی گەرمیان لێ کردوە (.
وەئەونووسەرو گەشیارانەی کە کوردیان بە دڵ ڕەق وشەڕانگێز دانابوو ئەوا
بەهەڵەدا چوون
سەرچاوەکان کەسوودم لێ وەرگرتوون
١.مێژووی کورد ونیشتیمانەکەی/کمال ابوبکر/شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە
نیە/٢٠٠٠/ال٢
٢.ڕیشەی نەژادی کورد/احسان نوری/ شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە نیە/ ساڵی
چاپ نیە /ال٥
٣.کورد ومەسەلەی کورد/وەرگێڕئەمین مونابچی/چاپخانەی
کامەران/سلێمانی/١٩٦١/ال١٠
٤.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال١١
٥.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال١٢
٦.شەرەفنامە/میر سەرەف خانی بەدلیس/ناوی چاپخانە
نیە/بغداد/١٩٥١/ال١٢
٧.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال١٣
٨.کورد ومەسەلەی کورد/وەرگێڕئەمین مونابچی/چاپخانەی
کامەران/سلێمانی/١٩٦١/ال١٥
٩.فەلسەفەی شەرق/محمد غالب/ شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ
نیە /ال٨٨
٦١-٥٦ال/١٩٥٢/هارفارد زانکۆی/فیلد/An thropology of Iraq.10
١١.مێژووی موسڵ/سلێمان سائغ/شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ
نیە /ال٢٧
١٢.کورد ومەسەلەی کورد/وەرگێڕئەمین مونابچی/چاپخانەی
کامەران/سلێمانی/١٩٦١/ال١٩
١٣.رحلە المنشئ البغداد/حمە ئاغا/ شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ
نیە /ال
١٤.کورد ومەسەلەی کورد/وەرگێڕئەمین مونابچی/چاپخانەی
کامەران/سلێمانی/١٩٦١/ال٢٠
١٥.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال٢٠
١٦.مێژووی کورد ونیشتیمانەکەی/کمال ابوبکر/شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپجانە
نیە/٢٠٠٠/ال٥
١٧.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال٦
١٨.کوردستان و ئیستراتێژیی دەوڵەتان/حوسێنی مەدەنی/ناوی چاپخانە نیە/چاپی
یەکەم/هەولێر/٢٠٠٠/ال٤٨
١٩.جغرافیای تاریخی ایران/محمد جواد مشکور/ شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە
نیە/ ساڵی چاپ نیە /ال١٣٤
٢٠.کرد و پیرستگی تاریخی و نژادی/ڕشید یاسمی/ شوێنی چاپ نیە/ناوی
چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ نیە /ال٢٠
٢١.تاریخ ایران باستان تاامروز/کیخسرەو کشاورزی/ شوێنی چاپ نیە/ناوی
چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ نیە /ال٦٨
٢٢.جواڵنەوەی ڕزگاری نیشتیمانی کوردستان/عزیز شەمزینی/ سەنتەری
لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان/چاپی چوارەم/سلێمانی/ ١٩٩٨ /ال٢٥
٢٣.ک.کۆردۆیف/شێواندنی مێژووی کورد لە نوسینەکانی مێژوو نووسەرو
بورژوازیەکانی ئێران/گۆفاری یاداشتی زانست /لینینگراد/ژمارەی ٤ی ساڵی
١٩٥٤
٢٤.جواڵنەوەی ڕزگاری نیشتیمانی کوردستان/عزیز شەمزینی/ سەنتەری
لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان /سلێمانی/ چاپی چوارەم /١٩٩٨ / ال٢٦
٢٥.مێژووی کورد وکوردستان/محمد ئەمین زەکی/وەرگێڕان:محمد علی
عەونی/قاهیرە/١٩٣٩/ناوی چاپخانە نیە/ال ٨١-٨٢
٢٦.گزینەفۆن،ئاناباس/وەرگێران:ف.ماکسیمۆ/بەشی سێ یەم/بەرگی
پێنجەم/١٩٥١/ال ٨٣
٢٧.ک.کۆردۆیف/شێواندنی مێژووی کورد لە نوسینەکانی مێژوو نووسەرو
بورژوازیەکانی ئێران/گۆفاری یاداشتی زانست /لینینگراد/ژمارەی ٤ی ساڵی
١٩٥٤
٢٨.مەسەلەی کوردو یاسای نێودەوڵەتان/جاسم تۆفیق خۆشناو/سەنتەری
لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان/سلێمانی/٢٠٠١/ال٢٧
٢٩.گزینەفۆن،ئاناباس/وەرگێران:ف.ماکسیمۆ/بەشی سێ یەم/بەرگی
پێنجەم/١٩٥١/ال ٨٢
٣٠.رحلە المنشئ البغداد/حمە ئاغا/ شوێنی چاپ نیە/ناوی چاپخانە نیە/ ساڵی چاپ
نیە /ال٦٤
٣١.کورد ومەسەلەی کورد/وەرگێڕئەمین مونابچی/چاپخانەی
کامەران/سلێمانی/١٩٦١/ال٧٤
٣٢.هەمان سەرچاوەی پێشوو/ال٧٥
