علی جمال
خودا مرۆڤی جیاواز و جیاواز لە باقی بوونەوەرەکان دروست کردووە بەجۆرێک کە بە عەقڵ ڕێزی لێ گرت و بە ئەخلاقی ڕێزدار جیای کردۆتەوە بۆ ئەوەی ڕەفتار و ئەخلاقی خۆی لە ناو کۆمەڵگادا ئاراستە بکات و پەیوەندییەکانی لەگەڵ مرۆڤەکانی تر باشتر بکات، هەروەها بۆ پاراستنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و یەکگرتوویی سەرەڕای… بوونی دژایەتی و جیاوازی جۆراوجۆر، چونکە ئێمەی مرۆڤ هەموومان جیاوازین لە یەکتر لە ڕووی تایبەتمەندییە بەدەست هێنراوەکانەوە و بۆماوەیی و کەسایەتییە تاکەکەسییەکان و جیاوازەکان لەگەڵ نایەکسانی لە چینە کولتوورییەکاندا، و ئەمەش سروشتییە، ئەگەر ئەم جیاوازییە نەبوایە، هەموو مرۆڤەکان یەک کۆپی دەبوون و هەر بۆیە مرۆڤ پەرەی سەند و نوێ نەدەبووەوە و ژیان بە دەوریدا نەدەسوڕایەوە.
ڕێزگرتن یەکێکە لەو ئەخلاق و ڕەفتار و بەها بەرزانەی کە ڕۆحی مرۆڤ بەرەوپێش دەبات و تێدەپەڕێنێت و شتێکی جەوهەری و سەپێندراوە لەنێو هەر گروپێکی تەمەنی مرۆڤدا، بۆ ڕێزگرتن لە یەکتر و ڕێزگرتن لە بۆچوونەکانیان، مرۆڤایەتی خۆیان، ئەوان مرۆڤایەتی، بێتاوانی، ئازادی، کار، ئایین، زمان، شارستانی، بنەچە، ڕەگەز، کۆبوونەوە، تایبەتمەندی، پێگە، کەرامەت، بەها، ماف، کولتوور، ئەخلاق…هتد. ڕێزگرتن بە هەموو جۆرەکانیەوە ئەرکێکە کە هەر مرۆڤێک لە هەر کۆمەڵگایەک و لە هەر بارودۆخ و پەیوەندییەکدا قەرزاریەتی، جا لە: ڕێزی مێرد بۆ هاوسەرەکەی، هاوکار بۆ هاوکارە ژنەکەی، منداڵەکان بۆ دایک و باوکیان، دراوسێکان بۆ هەریەکەیان ئەوانی تر، کارمەند بۆ سەرۆکەکەی، خوێندکار بۆ مامۆستاکەی، و ڕێزگرتن لە گەورەتر، سادەتر…هتد.
تێبینی ئەوە دەکەین کە لەگەڵ پەرەسەندنی ژیان و پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیا، پەیوەندی و سەریەککەوتنی نێوان مرۆڤەکان بووەتە بابەتێکی دامەزراو و پێویست بۆ بەردەوامی و بەردەوامی و ڕووبەڕووبوونەوەی ژیان، بەڵام دەبێت فۆرم و چوارچێوەی ئەم پەیوەندییە لە نێوانیاندا چۆن بێت؟ !
جارێک لە نزار قەببانی پرسیار کرا: “چی هەیە لە لێڤانت کە وا دەکات ئەوەندە خۆشت بوێت؟! یان دەستخۆشی و هەڵبەستراو یان مامەڵەیەک کە هەستەکان توڕە دەکات. وە خودا ئێمەی دروست کردووە و ئێمەی لە ئاو و خۆڵ دروست کردووە، واتە ئێمە دروست بووین بە شێوەیەکی سروشتی و دەبێت لە ڕێگەی ئەم سروشتەوە مامەڵە لەگەڵ خۆمان و لەگەڵ ئەوانی تردا بکەین.
ڕێزگرتن ئەو بەهایەی خۆتە کە دەیدەیت بە کەسانی تر و ئەوە هەڵسەنگاندنێکی گشتی کە دەیدەیت بە کەسێک بە پشتبەستن بە چەند هۆکارێک، لەوانە؛ ئەم کەسە لە ژیانیدا چی دەکات، چۆن هەڵسوکەوت دەکات لەگەڵ کەسانی تر، چەند ڕاستگۆیە و چەند کارێکی چاکە دەکات، چ بچووک بێت یان گەورە. ڕێزگرتن، بەکورتی، ڕوانگەیەکی ئەرێنییە کە لەسەر شێوازی ژیانی کەسێک دروستی دەکەیت، لەلایەکی تریشەوە ڕێزگرتنە لە خۆت و ئەو ڕوانگە ئەرێنییەیە کە لەبارەی خۆتەوە دروستی دەکەیت. گرنگە بزانین ڕێزگرتن بۆ ئەوانی تر بەبێ ڕێزگرتن لەخۆ نایەت، بەو پێیەی هەریەکەیان ئاوێنەیەکە ڕەنگدانەوەی ئەویترە. هەردووکیان تەواوکەری یەکترن، ئەوەی ڕێز لەخۆی نەگرێت، ناتوانێت ڕێز لە کەسانی تر بگرێت، وە ئەوەی ڕێز لە کەسانی تر نەگرێت بە دڵنیاییەوە بەهای خۆی نادات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە چەند هەنگاوێکی پراکتیکی بۆ کۆکردۆتەوە کە دەتوانیت پەیڕەوی بکەیت بۆ ڕێزگرتن لە خۆت و ڕێزگرتن لە کەسانی تر،
ڕاستگۆبە، لەگەڵ خۆت و کەسانی تر. قەدری پەروەردە بە هەموو شێوەکانیەوە بزانە، یەکێک لە کلیلە سەرەکییەکانی خۆبەگەورەزانین زانینە. ئاگاداری کاریگەری ئەرێنی خۆراک و وەرزشکردن بە… بۆ ئەوەی باشترین بیت، جەستەت دەبێت باشترینی خۆیشی بێت! ئاگاداری بەرپرسیارێتی دارایی بە، چونکە ڕێگای سەربەخۆیی و بەم شێوەیە خۆبەگەورەزانینت زیاد دەکات. گوێگرێکی باش بە، بەشێکی گەورەی خۆبەگەورەنەزانین بریتییە لە گوێگرتن لە کەسانی تر و ڕێزگرتن لە بۆچوونەکانیان. ئاگاداری گرنگی ڕەفتاری باش بە، زانین و پراکتیزەکردنی تەکنیکەکانی ڕەفتاری باش هەستێکی باشت پێدەبەخشێت بەرامبەر بە خۆت، لە بەرامبەردا کەسانی دیکە ڕێزت لێدەگرن لەبەرامبەر ڕەفتارە باشەکانت بەرامبەریان. بەرپرسیارێتی کارەکانت لە ئەستۆ بگرە، و قبوڵیان بکە و ئەمەش داوای لێبوردنکردن لە کەسانی تر لە بەرامبەر هەڵەکانت بە شێوەیەکی دروست و لە کاتی خۆیدا دەگرێتەوە، و هەوڵدان بۆ چاککردنەوەیان. دیاری بکە کام لە هاوڕێکانت کاریگەری ئەرێنی لەسەرت هەیە و کامیان کاریگەری نەرێنی لەسەرت دەبێت، فێربە چۆن هاوڕێی باش بهێڵیتەوە و دوور بکەویتەوە لەو کەسانەی هەوڵی دابەزینت دەدەن. ئامانج و پلان بۆ خۆت دابنێ بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە. وە هەر جارێک ئامانجێکی دیاریکراو بەدەست دەهێنیت، هێز بەدەست دەهێنیت بۆ ئەوەی زیاتر تەحەدای خۆت بکەیت و تا زیاتر ئامانجەکانت بەدەست بهێنیت، خۆبەگەورەزانین و ڕێزگرتن لە خۆت زیاتر دەبێت. خۆت بەدوور بگرە و بەردەوام ڕەخنە لە خۆت بگرە، لەبری ئەوەی لیستێکی درێژی ئەو ئەرکانە دروست بکەیت کە دەبێت ئەنجامی بدەیت و دواتر خۆت تاوانبار بکەیت کە لە کاتی خۆیدا تەواویان نەکردووە، هەوڵبدە میهرەبانتر لەگەڵ خۆتدا بیت و بەو شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵ بکەیت کە حەز دەکەیت کەسانی دیکە مامەڵەیان لەگەڵدا بکەن
ژیان لەسەر بنەما و بەها و بناغەکان دامەزراوە کە سەرچاوەکەیان ئایینە و لە نێو ئەو بنەما و بەهایانەشدا بەهای خۆشەویستی و ڕێزگرتن هەیە کە هەموو مرۆڤێک پێویستی پێیەتی، ئیسلام فەزای فراوانی پێبەخشیون و داوای کردووە کە کاریان لەسەر بکرێت و… ئەوانی کردە یەکێک لەو بناغانەی کە بەها و پێگەیەک لە نێوان مرۆڤەکاندا بە مرۆڤ دەبەخشن، متمانەی ڕێزگرتنی بۆ ئەو بەها بەرزانەی کە هەر کەسێک کە ڕێز لە خۆی و مرۆڤایەتییەکەی دەگرێت لەگەڵیاندا پێکەوە دەژین، و لەگەڵ کەسانی دیکەدا بە ڕاستگۆیییەکی ڕوون و بەرجەستە دەژی.
مرۆڤ بەزۆری هەوڵدەدات سۆز و هاوسۆزی کەسانی تر و ڕێزگرتنیان بۆ مرۆڤایەتی خۆی و کەسایەتیەکەی بەدەستبهێنێت و بۆ پاراستنی ئەم پێگەیە پێویستی بە ئاڵوگۆڕکردنی ئەم بەها جوانە هەیە لەگەڵیان، و بە هەمان شێوە چاویان پێیان بکەوێت، ڕێزیان لێبگرێت وەک چۆن ڕێزی لێدەگرن و قەدرزانی لەو ڕێزەی کە پێشکەشی دەکەن، بەجۆرێک کە وایان لێدەکات هەست بەو بەهایانە بکەن کە بۆیان هەیە کە لە خۆیدا ڕاستن، مرۆڤ بە ڕەفتارەکانی تایبەتمەندە کە لە کەسانی دیکە نزیکی دەکاتەوە.
لە نێو ئەو سیفەتە مرۆڤایەتیانەی کە ڕەفتاری مرۆڤ بنیات دەنێن، سیفەتی ڕێزگرتنە کە خودای گەورە بەسەر هەموو بوونەوەرەکاندا بەخشیوە، مرۆڤ چاوی پێی دەکەوێت تا ڕەنگێکی خۆشەویستی و لێبوردەیی و خۆنەویستی بۆ هەڵبژێرێت، ڕێزگرتن جلێکی جوان و ڕەسەنە، کامیان بەدوای ئەو شکۆ و کەرامەتەدا دەگەڕێت کە لەناو خۆیدا نیشتەجێیە بۆ ئەوەی بگۆڕێت بۆ ڕەفتارێکی زیندوو کە لەناو مرۆڤەکاندا دەردەکەوێت و ڕاستی دەرئەنجامەکانیشی ئەوەیە کە مرۆڤ وەک هەوای باخچەیەک کە لە باخچەیەکەوە دەردەچێت دەگاتە لوتکەی خۆشەویستی.گۆرانی وتن، جێهێشتنی بۆنەکە لە گوڵەکانی بۆ هەموو دڵەکانی تینووی خۆشەویستی.
وە هەموو مرۆڤێک، ئەگەر هەوڵی گەڕاندنەوەی یادەوەرییەکانی و گەشتەکەی لە ژیاندا، بۆی دەردەکەوێت کە زەبری گەورەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییە باشەکان هەیە کە پەیوەندییان پێوەکردووە یان پەیوەندی بەو کەسانەوە کردووە کە بە ژیانیدا تێپەڕیون، جا چ لە قوتابخانە، چ لە کار، یان کۆمەڵگا، بەجۆرێک کە کاریگەری خۆیان لەسەر خۆی و لە پێکهاتنی کەسایەتییەکەی و ڕێزگرتنی بۆ خۆی و ئەوان، لە ڕێگەی خۆی و قەناعەتە شەخسییەکانییەوە بەجێهێشت.وە نەک بە ناچاری یان سەپاندن، یان لە دەرەوەی ئەرک و ئیحترام.
بەڵام وەک دەزانین و وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، کە جۆرێک لە ناتەبایی و جیاوازی و فرەچەشنی لە نێوان مرۆڤەکاندا هەیە، کە ڕەنگە لە ئەنجامدا جیاوازیی بە هۆی جیاوازی سروشت و بەرژەوەندی و بیرۆکە و بۆچوونەکانەوە سەرهەڵبدات ، بەڵام گرنگ لەم ناکۆکیەدا ئەوەیە کە نابێتە هۆی نەبوونی خۆشەویستی و نەبوونی ڕێز و جۆرێک لە پەیوەندی ئاڵۆز و بەردەوام.و تێکەڵبوونی نێوانیان، چونکە ئەگەر وامان لە خەیاڵدا بکردایە، مرۆڤایەتی ون دەبوو و کێشە و ئاژاوە لە هەر شوێنێک و لە هەموو شوێنێک بەبێ سنوور چارەسەر دەکرا!
ڕێزگرتن لە کەسانی دیکە لە پێش هەموو شتێکەوە دێت کە مرۆڤ لە سەرەتای سەرەتای دامەزراندنیەوە ڕێزگرتن لە خۆی و مرۆڤایەتییەکەی و دڵسۆزی لەگەڵ خۆیدا. کاتێک ئەندامانی خێزان ڕاهاتن بە ڕێزگرتن لە یەکتر، ئەوا بەکارهێنانی ڕاستەقینەی ڕێزگرتن لە کەسانی دیکە دەدۆزینەوە، جا چ لە قوتابخانە بێت، جا لە شەقام، شوێنە گشتیەکان، یان هەر ئاسانکارییەکی گرنگ لە ژیاندا، چونکە هەر لە منداڵییەوە خوویان بە ڕێزگرتن گرتووە دایک و باوک و برا و خزم و کەسانی بەساڵاچوو لە خێزانەکانیاندا و ئەم ڕەفتارە لە یادەوەرییاندا چەسپاوە، لە ڕەفتارەکانیاندا چەسپاوە، و لە داهاتوودا لەگەڵ کەسانی دیکە لە ژیانیاندا پراکتیزەی دەکەن، بەمەش وێنەی ژیانیان دەگۆڕێت هەر لە منداڵییەوە، پەرەپێدانی و پێدانی ئەو چوارچێوە جوانەی کە خۆیان پێکدەهێنن لە ڕێگەی ڕەفتاری ئەدەبیان و ڕەفتاری دروست و ئەرێنی و هاوسەنگیان بەرامبەر بە ئەوانی تر.
کەواتە ڕێزگرتن ئەگەر بمانەوێت باسی بکەین، دەڵێین بەهایەکی ئەخلاقی و ئەخلاقییە، شێوازێکی شارستانییە، داواکارییەکە و هەستێکی بەرزە کە هەر کەسێک کە ویژدان و بنەما و وشە و بەهاکانی هەیە لە ژیانیدا ئارەزووی تایبەتمەندی دەکات.مرۆڤێکی جیاواز و خۆبەزلزان و هاوسەنگی دەروونی. لە ئەنجامدا لە ڕێگەیەوە بە یەکسانی ڕێز و ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ ئەوانی تردا دەکات، و وابەستەیی یەکتریان زیاد دەکات و ڕێگری لە خۆلێدان لە پەیوەندییەکانیاندا دەکات
ڕێزگرتن ڕەگێکی بە دڵشکانەوە گرێدراوە؛ کاتێک کەسێک ڕێزیگرتین و کاتی خۆی بە ئێمەدا، زیاتر لەوە ئەزموونی خۆی لەگەڵمان بەشکرد، دەبێ بزانیین کە شتێکی گرنگی بە ئێمە بەخشیوە. ئێمە لە ڕۆژگارکداین، کەس ناچار بە ڕێزگرتن و پەسنی تۆ نییە، ئەوە باشی خۆیەتی، ڕووی لەتۆیە. بۆیە دەبێ وریای کاتبەخشینی بەڕێزەکان بین بە خۆمان، چونکە کاتێک ئەمە بێ بایەخ دەمێنێتەوە، دڵی ئەو دەشکێت، دڵ شکانیش هەمیشە بەسەر ئیرادەی مرۆدا زاڵە، با کەسەکە بە ئاگایی و ئیرادەوە ڕووت تێبکاتەوە، بەڵام ئەمەیان ناچارییە و ئەویش جارێکی دی، ناکارێت دڵی خۆی بۆ تۆ بسوڕێنیتەوە و ڕووت تێبکات. چونکی دڵ، لە بڕیاردانی خۆی سەربەخۆیە.
کاتێک ئاگاداری و گرنگیدان بە هەموو شتێک کە زمانت دەیڵێت و هەر کارێک کە ئەنجامی دەدەیت یان پێشکەشی دەکەیت بەرامبەر بە کەسانی تر یان ئەویتر، ئەوا سەرەتا ڕێز و ڕەزامەندی لە خۆت و دواتر لە کەسانی ترەوە بەدەست دەهێنیت، چونکە بەهای خۆت دەزانیت. وە لەبەر ئەوەی ئەوان چاودێری و وردبینی لە ڕەفتار و قسە و کردار و پراکتیزەکانت دەکەن، کاتێک قسەکانت لەگەڵ کردارەکانت و کەسایەتیت وەک مرۆڤێک ناگونجێت، ئەوا متمانە بە تۆ لەدەست دەچێت و ڕێزگرتن کەم دەبێتەوە و خۆت وەک کەسێک وایە کە دابەش بوویت دژی خۆی و لەگەڵ دوو کەسایەتی دووانەدا دەژی.
کەواتە با هەر مرۆڤێک کەسایەتی و کەسایەتی خۆی هەبێت کە ڕێزی لێدەگرێت و دەیپارێزێت و پەرەی پێبدات و هەڵسەنگاندنی بۆ دەکات بە هەڵسەنگاندنی هەموو کردار و قسە و کردارەکانی لە ڕێگەی خۆیەوە سەرەتا و لە ڕێگەی ئەوانی ترەوە دووەم، بۆ ئەوەی دواتر درک بە بەها و توانای خالق بکات لە دروستکردنەکەیدا، و پاشان بەهای خۆیشی درک پێدەکات و ئەو ڕێزەی کە شایەنیەتی پێدەبەخشێت. هەمیشە حەزم لەوەیە کاریگەری و کاریگەرییەکی باشتر و جوانتر بەجێبهێڵم کە وێنەکەت جوانتر بکات بە پێچەوانەی ئەویترەوە، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی ئەوەوە ڕێزت بگرێت، چونکە هەموو مرۆڤێک بە سروشت هونەرمەندێکە کە فڵچەی خۆی بە دەستی خۆی هەڵدەگرێت، بیرکردنەوە و کردارەکانی، تا تابلۆکەی بە شێوازی خۆی و هەرچی بیەوێت و بیەوێت جوان بکات.
بە باوەڕی من ڕێزگرتن بنەمای ژیانە
ڕێزگرتنی خۆت و ئەوانی تر ….
وە ڕێزگرتنی تایبەتمەندەکان و ڕێزگرتنی نهێنی …
ڕێزگرتنی کات و کار و دراوسێ ..
ڕێزگرتنی بەلێن
بۆیە هاوڕام لەسەر قسەی[ ابراهیم فقێ ] کە دەڵێـــت :
ئەگەر ڕێزگرتن نەما پێویست ناکا هیچ پەیوەندیەک بمێنێ …
خۆشەویستی نیە بەبێ ڕێزگرتن
هاوڕێیەتی نیە بەبێ ڕێز گرتن ..
هەتا خزمایەتی نیە بەبێ ڕێزگرتن
