پ.ی. د. بەهات حەسیب قەرەداخی
دکتۆرای فەلسەفەی میدیا
ئەوەی لەماوەی دە پازدە ساڵی رابردوودا لە کارو چالاکیی میدیای کوردیدا، سەرنجی هەمووانی راکێشاوە، ئەو هات وهاوارو دەنگە دەنگەیە کە دەربارەی دیاردەی گەندەڵی وروژاندوێتی و بەردەوامیش چاوو دەنووکی لەسەرێتی ، بەجۆرێک کە بەدەگمەن وتارێک ، هەواڵێک ، ڤیدیۆیەک، راپۆرتە هەواڵێک، بەرنامە و دیدارو دیبەیتێک بەرهەمهاتوون ، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە گەندەڵی نەدوابێت. کەچی لە بەرامبەردا، هەم ڕێژەو ئاستی گەندەڵی لە هەڵکشانی بەردەوامدابوون و هەم میدیای “سەربەخۆو ئەهلییش” لەم مەیدانەدا هیچیان بەهیچ نەکردووە ، بەڵام هێشتا لە هەراو زەناش نەکەوتوون !
کەواتە دەبێ هەڵەو چەوتییەکە لەکوێدابێت ؟ ئایا کێشەکە لە ئاڵۆزی و سەختیی خودی دیاردەی گەندەڵیدایە ؟ یان بەشێک لە کێشەکە ئەو بەدحاڵی بوون و سادەگۆیی و بەساویلکەیی مامەڵەکردنەی میدیاو میدیاکارانە لەتەک وەها دیاردەیەکی ئاڵۆزدا ؟ ئایا ئەم بێ دەسکەوتی و نشوستییەی پاش ئەم هەموو ساڵە بەگژاچوونەوەیەی گەندەڵی لە لایەن میدیای کوردیەوە ، هیچ خوێندنەوەیەکی تر هەڵناگرێ ؟ ئایا ڕەوا نیە گومانمان بۆ ئەوە بچێ، کە هەڵکشانی ڕیژەو ئاستی گەندەڵی، کەرەسەیەکی خاو بۆ بەردەوام بوونی کاری هەندێ دەزگەی میدیایی و بازاڕگەرمیی بۆ “میدیای سکێندەڵ” مسۆگەرو دابیندەکات ؟ ئەی بەدیوێکی تردا مافی خۆمان نیە بپرسین : ئایا ناوەندەکانی کاری میدیایی لە کوردستان و ناوچەکەدا بەگشتی، تاچەند خاوێن و بێگەردو بەدەرن لە گەندەڵی و سکێندەڵەکانی؟ ئاخۆ ڤایرۆسی گەندەڵی خۆی نەگەیاندۆتە جومگە سەرەکی و لاوەکییەکانی کاری میدیایی کوردستانییش ؟
گەندەڵی فرە شێوەو فرە بوارە .. قەڵاچۆکردنیشی بەچەندین قۆناغ و چەندین شێوازو میکانزم بەئەنجام دەگات. گەندەڵی کارێکی ئەوەندە دزێوو ناپەسەندە، کە هەردەبێ بە نهێنی و لەژێر پەردەوە بکرێ. هەر لەبەرئەوەشە کە یەکێ لە گرنگترین قۆناغەکانی رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی، پەردە لەسەر هەڵماڵینێتی. لێرەوە میدیا رۆڵێکی هەرە گرنگ و بنەڕەتی لە قۆناغی ئاشکراکردندا دەگێڕێ ،کە سەرەتای پرۆسەی بەگژاچوونەوەی گەندەڵییە. هەرلێرەشەوەیە کە ململانێی سەختی نێوان گەندەڵکاران و میدیا سەرهەڵدەدات.
ئەرک و رۆڵی میدیا لەم ململانێیەدا زۆر سەخت و وردە، چونکە میدیاکاران و دەزگاکانی میدیا دەبێ وەک دەسەڵاتێکی میللیی )خاوەن شکۆو خاوەن سەروەری( مامەڵەیەکی دروست و بابەتیانە لەتەک ئەم بابەتە هەستیارەدا بکەن، دوور لە تەرەفداری و بەدەر لە خواست و بەرژەوەندیی تایبەت و ناوزڕاندن و تۆمەت هەڵبەستن و قسە وقسەڵۆکی بێ سەرچاوەو بێ بەڵگە.
بەر لە هەموو شت پێویستە خودی میدیاکاران و دەزگاکانیشیان لەرێی چەندین سیمینارو ۆرکشۆپی زانستی و ئەکادیمییەوە لە پەتای وتنەوەو جووینەوەی بێ باکگراوندو ناهۆشیارانەو سادەگۆییانەی هەندێ چەمک و زاراوەی زۆر باوی ئەم رۆژگارە رزگاربکرێن و سەرلەنوێ چەمکەکانی وەک : گەندەڵی ، ئازادیی رادەربڕین ، دەسەڵاتی چوارەم ، رای گشتی و چاکسازی و تەنانەت دیموکراسی و خودی ئازادییشیان بۆ روونبکرێتەوەو لە ژێر هەژموونی هزری پۆپۆلیستی و ئانارشیزم و (رۆژنامەوانیی زەردو سکاندەڵۆس – ئابڕوبەر ) دا دەربهێنرێن.
بەگریمانەی ئەوەی گشت دەزگاکانی میدیاو میدیاکارانیش تا ئێرە خۆیان لەو پەتایە پاراستووە، بەڵام نەیانزانیوە دروست مامەڵەی لەتەکدا بکەن ، لێرەدا چەند هانگاوو رێوشوێن و پێشنیازێک ، بۆ دەزگەکانی میدیاو میدیاکاران دەخەینە ڕوو، کە پێویستە لە قۆناغی پەردە لەسەرهەڵماڵین و بەگژداچوونەوەی گەندەڵیدا ڕەچاوبکرێن :
1 . گۆشکردنی جەماوەر بە ڕەوشت و بەهای بەرزی مرۆڤدۆستی و خۆشەویستی بۆ خاک و خەڵک، لەڕێی بڵاوکردنەوەی هۆشیارییەکی پڕاوپڕ لە ئاکارو مۆراڵی دروست و بەجێ.
2 . سازدان و رێکخستنی هەڵمەتی راگەیاندنی بەردەوام بۆ دروستکردنی رای گشتی بۆ رسواکردنی دیاردەی گەندەڵی لە وڵاتدا .
3 . بایەخدان بەو توێژینەوە زانستی و ئەکادیمیانەی لەبواری هۆکارو جۆرو میکانزمەکانی بەگژاچوونەوەی گەندەڵیدا ئەنجامدەدرێن و ئاشناکردنی خەڵک بە ئەنجام و پێشنیازو ڕاسپاردەکانیان بە زمانێکی سادە.
4 . تیشکخستنە سەر گیروگرفتەکانی رۆتین و بیرۆکراسیەت و رێنوماییە کۆسپدارەکانی داوودەزگاکانی حکومەت کە بوار بۆ گەندەڵی خۆشدەکەن و ڕەخنەکردن و خستنەڕووی مۆدێلی شەفاف و کراوەترو سەردەمیانە.
5 . سازدانی کۆڕو سیمینارو بەرنامەو دیمانەی رۆژنامەوانیی چڕوپڕی تایبەت بە زەرەروزیانەکانی دیاردەی رۆتینسالاری بیرۆکراسییەتی بکوژی گیانی دەسپێشخەری.
6 . بەدواداچوون و خستەنەڕووی ئەو رێکارە ئیداری و یاساییانەی کە حکومەت دەیانگرێتەبەر بۆ ڕێگریکردن و نەهێشتنی گەندەڵی .
7 . ئاشناکردنی جەماوەر بە ئەزموونی گەلان و وڵاتانی تری ناوچەکەو دنیا، لە پرۆسێسی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵیدا .
8 . پێداگری لەسەر پرسی شەفافیەت و چاکسازیی کارگێڕی و دارایی لە داوودەزگا حکومیەکان و مافی بەدەسهێنانی زانیاریی ڕاست و دروست لە سەرچاوە رەسەن و باوەڕپێکراوەکانیەوە.
9 . هاوکاریکردنی داواکاری گشتی و دەسەڵاتی دادوەری و دەزگاکانی پۆلیس و ئاسایش و بەلاڕێدا نەبردنی کەیسەکانی گەندەڵی و بەبەڵگەوە بڵاوکردنەوەی هەر جۆرە چالاکی و رەفتارێکی گەندەڵکاری لەناو دەزگا گشتیەکانی دەوڵەتداو بەدواداچوونی کەیسەکانیان تا گەیشتن بە ئەنجامی کۆتایی .
10 . خۆ بەدوورگرتن لە گشتاندنی تاوانی گەندەڵی، چونکە لەو گشتاندن و دەسنیشان نەکردنەدا، هەم تاوانباری راستەقینە وندەبێ و نادۆزرێتەوە ، هەم کەسانێکی تری بێ تاوانیش بەناهەق تێوەدەگلێن و ناوو ناوبانگیان دەزڕێ و زیانی ماددی و ڕەمزیشیان پێدەگات . لەبریی ئەو گشتاندنە، پێویستە هەوڵی لێبڕاوانە بدرێ بۆ دەسنیشانکردنی وردی رەگەزەکانی گەندەڵی ( کێیە ؟ کەی ؟ لە کوێ ؟ چەند ؟ چۆن ؟ )
بۆ جێبەجێکردنی ئەو هەنگاوانەش پێویستە میدیاکار :
a) راستگۆو ورد ( پرۆفیشناڵ – پیشەگەر) بێ، لە کۆکردنەوەو لەبێژنگدان و هەڵسەنگاندن و پوختکردنەوەو بڵاوکردنەوەی زانیارییە بەدەسگەیشتووەکانی .
b) ئازاو چاونەترس بێ و خۆبەدەسەوە نەدات بۆ چەشەو بەرتیل یان هەڕەشەو چاوسوورکردنەوە. لەهەمان کاتیشدا هەلەشەنەێت و خۆی نەکاتە نێچیرێکی ئاسان و بەردەست بۆ گەندەڵکاران و مافیاکانیان.
هەروەک چۆن پێویستە دەزگاکانی میدیاش ناو بەناو ۆرکشۆپ و خولی راهێنان بۆ میدیاکاران بکەنەوە بەمەبەستی بەهێزکردنی تواناکانیان لە بواری چۆنیەتیی مامەڵەکردن لە تەک دیاردەی گەندەڵی و گەندەڵکاران و شێوازەکانی گەڕان بەدوای نهێنییەکان و مامەڵە ژێربەژێرەکاندا .
لەبەرامبەریشدا، دەبێ هەر لە سەرەتاوە پێشبینیی بکرێ کە گەلێ کۆسپ و ئاستەنگ هەن و دێنە رێی میدیاکار لەم بوارەدا، لەوانەش :
- بێ باکی و خەمساردیی توێژێکی فراوانی جەماوەرو ڕاهاتنیان لەگەڵ گەندەڵیداو قبووڵکردنی وەک دیاردەیەکی ئاسایی و سروشتیی رۆژانە .
- مامەڵەی سەرپێی و نا جددی و ڕووکەشیانەی دەزگاکانی میدیا لەتەک ئەم دیاردەیەداو بەدوادانەچوونی وردی کەیسەکان .
- پشتنەبەستن بە سەرچاوەی راستەقینەی زانیاری و خۆ دانەدەس واتە وات و قسەو قسەڵۆکی ئەم و ئەوو سەرچاوەی نادیارو وەهمی و بێ بەڵگە، یان زیادەرۆیی لە داڕشتنەوەو گواستنەوەی (سەرەمقەستی زانیاری) و بەزاندنی سنووری ئیتیک و بەرپرسارێتی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی لە کاتی وەسفکردن و باسکردنی هەندێ حاڵەتی دیاردەی گەندەڵیدا.
- گرنگیدانی لەڕادەبەدەر بە وتاری رەخنەیی تاقەت پڕۆکێن و پشتگوێخستنی ژانرە سەرنجڕاکێشەکانی ریپۆرتاژو ستۆری و بەدواداچوونی رۆژنامەوانیی گەرماوگەرم.
- نەبوونی هەماهەنگی و لەیەکتر گەیشتن لەنێوان دامەزراوە حکومیەکان و دەسەڵاتەکانی دادوەری لە لایەک و دەزگاکانی میدیا لە لایەکی ترەوە .
- جێبەجێنەکردنی ئەو یاساو ڕێسایانەی مافی گەیشتن و بەدەسهێنان و بڵاوکردنەوەی زانیاری بۆ میدیاکاران فەراهەمدەکەن.
- نەبوونی پەیوەندییەکی دروست و هەماهەنگ لەنێوان دەزگاکانی میدیادا، بە جۆرێک کە هەندێ لەو دەزگایانە مەبەستیان خرۆشاندنی شەقام و بازاڕگەرمی و زیادکردنی ژمارەی بینەرو خوێنەرو گوێگرو لایک وڤیوەرەو ئامانجیان بەدەسهێنانی هەندێ دەسکەوتی ماددی یان مەعنەوییە ،کە تەواو دوورن لە بەدیهێنانی ئامانجە پیرۆزەکە، کە نەهێشتنی گەندەڵی و چاکسازیی ئیداری و داراییە.
- بەدناوی و خراپیی ناوبانگی هەندێ بەناو میدیاکارو تێوەگلانی هەندێ دەزگای بەناو میدیایی لە ململانێی سیاسی وبازرگانیی مافیاگەریدا، هۆکارن بۆ لەدەسدانی متمانە بە میدیا ، بە جۆرێک کە ئیتر جەماوەر بەچاوی ڕێزەوە نەڕوانێتە سەرانسەری پرۆسێسی بەگژاچوونەوەی گەندەڵی لە وڵاتدا .
- فۆکەس خستەنەسەر هەندێ گەندەڵکاریی و مامەڵەکردن لەتەک دیاردەکەدا وەک بابەتێکی میدیای و رۆژنامەوانی و هیچی تر .. لەبریی قووڵبوونەوە لە لێکدانەوەو شیکردنەوەی دیاردەکە، وەک دیاردەیەکی مەترسیدارو کوشندەی کۆمەڵایەتی و کەلتووری.
