دەوڵەت نیازچاكانە هەوڵیانداوە هەندێك زەمینەی پێویست و گرنگ بۆ ئامادەكردنی ئەو ویستە خۆشبكەن كە كاریگەریی لەسەر ڕێڕەوی ژیوار هەیە، لەوانە هێزگەلی مرۆیی لێهاتوو. ئەگەرچی تێبینی لەسەر هەوڵدانەكانی ئەو دەوڵەتانە هەیە، ئەویش بریتییە لە پێویستیی هەڵسەنگاندنی پێداویستییە ڕاستەقینەكان لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوەو گرنگیی سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی پڕۆگرامەكان بەپێی ئەو سەرەنجامانەی ئەنجامی ئەو هەڵسەنگاندنە بەدەستیاندێنن. ئەو دەوڵەتانە كاتێك دەتوانن ئەوە بكەن، كە بەكردەوە هەستبكەن كاتێكی زۆر بەفیڕۆدەچێت ئەوانەی هێشتا پێیانوایە زانست تەنیا لافلێدانە بە زانیاریگەلی گەوجانەوە، كە گونجاوترن بۆ بەرنامەكانی پێشبڕكێی وەرزی لە ڕادیۆو تەلەفزیۆن، یان لەو ڕۆژنامانەدا كە وێڵن بەدوای ناوبانگ و بڵاوبوونەوە لەناو جەماوەرو عەوامدا. ئەگەر بارودۆخەكە لەو جۆرە دەوڵەتانەدا وەهابێت، لەكاتێكدا ئەوانە دەوڵەتگەلێكن تاڕادەیەكی قبوڵكراو گەشبینین بەرامبەریان، ئەوا بارودۆخەكە لەو دەوڵەتانەدا خراپترە كە ئامانجەكانیان نەهێناوەتەدی، ئەوە ئەگەر ئامانجیان هەبێت. ئەوەش لە دوو جۆر دەوڵەتدا دەركەوێت، كە مەبەستمانن:
یەكەم: ئەو جۆرەی دەوڵەتان، كە وێڕای گیرۆدەبوون بەدەست چڕیی بەرزی دانیشتوانەوە، سامانە سنووردارەكانیان بۆ جۆرێك خوێندن خەرجدەكەن سوودیان لێ وەرناگرن. ئەو دەوڵەتانە، لەلایەكەوە ژمارەیەكی زۆر هێزی مرۆیی خاوەن ئاستی خوێندنی باڵایان هەیە (لە ڕووی بڕوانامەگەلی بەرزەوە) كە پێویستیان پێیان نییە. لەلایەكی دیكەوە پشتگیریی ئەو جۆرە شارەزاییانە دەكەن، داواكراو نین یان پێویست نین بۆ بازاڕی كار، كە ڕووخسارەكانی گۆڕانیان بەسەردا هاتووە‌و بەتێپەڕبوونی ڕۆژگار‌و كاتژمێرەكان گۆڕانی زیاتریان بەسەردا دێت. پێدەچێت دەركەوتووترین ڕووخساری ئەو بازاڕە ئیمڕۆ ئەوە بێت كە پێویستی بە «بڕوانەكان» نییە، بەڵكو پێویستی بە «ئەزموونەكان»و شارەزاییەكانە، چونكە ئیمڕۆ گرنگ نییە داواكاری كار یان خوازیاری چونە ناو ڕەوڕەوەی بەرهەمهێنانەوە خاوەن بڕوانامەی بەرزی زانستی بێت، بەڵكو جۆری ئەو «ئەزموونە»ـەیە كە هەیەتی، ئەمەش لە جیهانێكدا كە بەرهەمهێنان تیایدا پرشوبڵابووەو چالاكیی مرۆڤ تیایدا بەگشتی پارچەپارچەبووە‌و بەردەوام دەگۆڕێت بۆ پارچەگەلێك كە بەخێرایی لەڕادەبەدەر زۆردەبن و دێنەئاراوە. ئەنجامی ئەوەش بەهاگەلی نوێ، كولتووری نوێ و ئابووریی نوێ سەرهەڵدەدەن .
زۆرجار داخوازیی لەسەر بڕوانەمە بەرزەكان نزیكترە لە بەزموڕەزم تاوەكو بیرۆكەی گونجان لە كۆمەڵگەدا‌و بەشداریكردنی بەكردەوە لە پێشكەوتنیدا. ئەو نەوەیەی ئەمریكای بەهێزی ئیمڕۆ دروستدەكات و سبەینێ بەهێزتر دروستیدەكات، نەوەی دیجیتاڵە كە جیهانەكەی بۆتە جیهانی ژمارەكان، سمبولەكان، مۆنیتەرەكانی (شاشەکانی) نمایشكردن، پزیشككاری لە دوورەوە، پیشەسازی لە دوورەوە، بازاڕكردن لە دوورەوە‌و چڕكردنەوەی ئەزموونەكان لە دوورەوە. ئەو نەوەیەی سەردەمی پیشەسازیی تەقلیدی جێهێشتوە، یان خەریكە جێیدەهێڵێ، بۆ چوونە ناو سەردەمی تەكنیكە نوێكانەوە .
جۆری دوەمی ئەو دەوڵەتانەی گرفتی پەرەسەندنیان هەیە، ئەو دەوڵەتانەن كە نەیانتوانیوە لانی كەمی پێداویستییە داواكراوەكانی پەروەردەكردن بۆ میللەتەكانیان مسۆگەربكەن. چونكە نە خوێندنی سەرەتایی بڵاو و بەرفراوانە (تەنیا 20%ی گرووپی ئەو تەمەنە)، لەبەرئەوەی دەردی نەخوێندەواری چاوەڕوان ناكرێت بەم زووانە لەناوبچێت، نە خوێندنی ناوەندی دەرگاكانی خۆی فراوانكردوە بۆ پێشوازیكردن لەوانەی ڕووی تێدەكەن، نە خوێندنی باڵا باوەشی بۆ ئەوانە واڵاكردوە كە خوازیارن تیایدا پێبگەن. ئەمە وێڕای گرفتەكانی باخچەی ساوایان و شێوەكانی خوێندنی ناڕەسمی و خوێندنی كەمئەندامان… هتد. كە ڕێگرن لەوەی ئەمجۆرە دەوڵەتانە پەیامی خۆیان بگەیەنن و بەرپرسیارێتی خۆیان بگرنەئەستۆ، چونكە ئەوانە لێرەدا جێی بایەخی ئێمە نین، هیچ ڕێگەیەكی چارەسەر بەپێی ئەو چوارچێوانە لەئارادانین كە لێرەدا دەرمانبڕیون.
بێگومان خوێندن لەو دوو جۆرە دەوڵەتەدا گێرۆدەی دەستی دوو پەتای دیارن: پلاندانانی خراپ (وەك ئەوەی جۆری یەكەم) و لاوازیی بایەخدان بە بڵاوكردنەوەو گشتاندنی زانست (وەك ئەوەی جۆری دوەم). ئەوانەش دوو پەتای مەترسیدارن، كە ئیمڕۆ بە حەسرەت‌و خەفەتبارییەوە نرخیاندەدەین. لەبەرئەوەی ئێمە ناتوانین بەو ئاستەی ئامادەكاری سامانەكانمان بپارێزین، یان عەمباركراوە سروشتییەكەمان بەكاربەرین، یاخود تەنیا بیر لەوە بكەینەوە نەوە یان نەوەگەلی وەها پێبگەیەنین كە گونجاوو تەبا بن بۆ ئەو قۆناغەی بەسەر ئێمە و گشت جیهاندا سەپێنراوە.
ئەم واقیعە، لەبەر خاتری چاوی ئایدیۆلۆجیا، مانای ئەوەیە پاشكۆیەتیمان بۆ «ئەویتر» لەوەی ئێستا زیاتردەبێت. لەبەر خاتری چاوی پاشەكەوتەكانی نەوەكانیش، مانای ئەوەیە ماری هەشت سەری بەرخۆری بە قۆڵە درێژەكانی زیاترو زیاتر دمانپێچێتەوە. شایانی باسە، بێگومان سەرەنجام ئەو شتانە پێكەوە هەر بەرزەفڕییەكی خەپاڵپڵاوانەمان سەبارەت بە بوونی سەروەریی ژیواریی نوێمان هەروەها هەر نییەتچاكییەك پەكدەخات، كە ئامانجی سەربەخۆیی خۆیی و ڕەسەنە. چونكە ئێمە پاشكۆ، ڕووتكراوە، تاڵانكراو و برسیین و هەمیشە پێویستیمان بەو شتانەیە كە دەوڵەتە پێشكەوتووەكان بەرهەمیاندێنن.
نموونەی ئەو دەوڵەتەی ڕێژەی هێزی مرۆیی خاوەن بڕوانامەی بەرز تیایدا هەڵدەئاوسێ، بەبێ ئەوەی پێویستی پێی هەبێت، هەروەها نموونەی ئەو دەوڵەتەی بایەخی خۆی لە كۆلیژ و دامەزراوە فێركارییە تیۆرییەكاندا چڕدەكاتەوە، پێكەوە كارایانە‌و بێوچان بەشداریدەكەن لە خوڵقاندنی هێزی مرۆیی بارگرانكەردا، كە لە پڕۆژەی پەرەپێدانی خوڵقێنەرانەدا جێگەی نابێتەوە. ئەو دوو جۆر دەوڵەتە، ئەنجامی ئەوەی دەیكەن، دەبنە مایەی زیادبوونی قەیرانەكە لەلایەنێكی پێداگری تردا، ئەویش ئەو لایەنەیە كە ئێمە ئێستا زۆر پێویستمانە. مەبەست لایەنی بەرهەمهێنان، بنیاتنان و پەرەپێدانی پێداویستییەكانی سەردەمی پۆست مۆدێرنیتەیە. چونكە تەكنۆلۆژیا ئیمڕۆ، وەك ڕابردوو، تەنیا بۆ كارگە و تاقیگەكان پێویست نییە، بەڵكو تەنانەت بۆ بەرهەمهێنانی ڕووناكبیری و بیرۆكەكان و مەعریفەش پێویستە. ئەوە لە سەرجەم لایەنەكانی چالاكیی مرۆڤانەدا چەسپیوە، ئیمڕۆ ژیان بەبێ تەكنۆلۆژیا نابێت، چونكە شوان و بەخێوكەری مەڕوماڵات، بۆ ئەژماركردنی زیان و قازانجەكان و پاراستنی فایلی تایبەت بە هەر مەڕ یان كاوەڕێك پشت بە كۆمپیوتەر دەبەستێت. میكانیككارێكی ئوتومبیل وەك ڕابردوو تەنیا بە سك و سپانە كارناكات، بەڵكو پشت بە ئینتەرنێت دەبەستێت، كە گشت بژارەكان دەخاتەڕوو.
نوسینی :علی جمال
