جەنگی ئەمڕۆی جیهان کە سیستمە جیاجیاکانی دونیا لەگەڵ ئەم ڤایرۆسە نوێیە و پەتا گەردونیەدا دەستەویەخەی بوونەتەوە وێرانکارانەتر نیە لە جەنگە خوێناویەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. بەڵام کاریگەریەکانی ئەو دۆخە ناهەموار و ترسناکەی ئەم پەتا گەردونیە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی دروستیکردووە بە شێوەیەکی تەواو جیاواز لە جەنگەکان و بە کۆمەڵێک رەهەندی نادیار و نامۆی کۆمەڵایەتی دەکەوێتەوە. واتە ئەوەی ئەم پەتا ڤایرۆسیە بۆ دنیای ئەمڕۆ دروستیدەکات دەرخستنی کۆمەڵێک کەلێن و گرفتی گەورەیە لە سیستمە سیاسی و ئابوریەکانی جیهاندا، ئەو کەلێنانەی کە ساڵانێکی درێژە لە ئابوریی سیاسی سیستمەکانی دنیادا هاتۆتەکایەوە و سەرەڕای ئەوەی بە چەندین قەیرانی گەورەدا تێپەڕیوە، بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەم سیستمانە خۆیان رێکخستۆتەوە و شێوازێکی دیکەیان لە ژێرخانی ئابوریی و دنیایەکی دیکەیان بۆ پەرەپێدانی خۆیان هێناوەتەکایەوە. پرسیارێکی گرنگ کە لێرەدا دێتەپێشەوە و رەنگە گەلێک ئاخافتنی دروستکردبێت لەسەروبەندی تەشەنەکردنی ڤایرۆسی کۆرۆنادا ئەوەیە کە ئایا دەشێ ئەو گورزە گەورەیەی ئەمڕۆ بە هۆی ئەم پەتا ڤایرۆسیەوە بەر ئابوریی جیهان کەوتووەو سەرمایەی لە سوڕی گەوەرەبوونی خۆی وەستاندووە ببێتەهۆی شکستپێهێنانی ئابوریی سیاسی سەرمایەداریی و دواجار لەناوچوونی تەواوی سەرمایەداریی؟ وەڵامێکی خێرای ئەم پرسیارە یان پرسیارانە رەنگە بە نەرێنی بێت ئەویش لەبەرئەوەی کە ئەگەر تەنانەت سیستمی سەرمایەداریی توشی شکستی گەورەش ببێ، بەڵام دواجار توانای هەستانەوەو بەردەوامیبوونی بەو میکانیزمانە هەیە کە بنەمای سیستمە ئابوریی سیاسیەکەی پێکدەهێنن. بەڵام ئەو وەڵامانەش کەمنین کە بە ئەرێنی دەدرێنەوە و پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە ئەم پەتا گەردونیە زەنگی دەستپێکی مردنی سیستمی سەرمایەداریی دەبێت. هەریەک لەم دوو وەڵامە هەڵگری کۆمەڵێک راستین و لە هەمانکاتیشدا کۆمەڵێک بەرنامەی فیکری و ئایدۆلۆژین.
بێگومان قسەکردن لەسەر سیستمی سەرمایەداریی وەک سیستمێکی ئابوریی سیاسی بریتیە لە دروستکردنی سەرمایە و گەورەکردن و بەگەڕخستنی لە پێناو زیادکردن و گۆڕینی بەها و قەبارەکەیەتی، کە بۆ ئەمەش پشت بە میکانیزمەکانی بازاڕ و کار و کۆمپانیا تایبەتەکان و موڵکدارێتی تایبەتی و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و بەگەڕخستنەوەی سەرمایە لەسەر ئاستی لۆکاڵ و گەردونیدا دەبەستێ. لێرەدا هەموو سیستمە سەرمایەداریەکان وەکو یەک نین و ئاستی دەستێورەدانی دەوڵەت لە بازاڕدا و لە دانانی مەرج و رێکارەکانی سەر بزنس و بازاڕ جیاوازیان هەیە. لێرەوە دەکرێت لەپاڵ ئەم سیستمە ئابوریە سیاسیەدا باس لە دەوڵەتی خۆشگوزەرانی بکرێت، بەو مانایەی کە هەرچەندە سەرمایە بناغەی سیستمە ئابوریی سیاسیەکە بێت، کۆمەڵێک زامنکاریی کۆمەڵایەتی و ئابوریی دابیندەکرێت لە رێگەی بیمەی بێکاریی و فەراهەمکردنی خانووبەرەو دانانی رێساکاریەکانی کارکردن و مەرج و خاڵبەندیی یاسایی بۆ خاوەنکارەکان و فەراهەمکردنی خوێندن و بیمەی تەندروستی و لە هەندێک باردا خزمەتگوزاریی تەندروستی خۆڕایی. لە راستیدا ئەم سیستمە ئابوریە سیاسیەی سەرمایەداریی بناغەی سیستمەکانی دیکەش پێکدەهێنێ وەک سیستمی سۆشیال دێمۆکرات، کە هەرچەندە دەستێوەردانی دەوڵەت لەناو بازاڕدا و فەراهەمکردنی روبەرێکی فراوانی مافە ئابوریی و کۆمەڵایەتیەکان بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە گەلێک گەورەتر دەردەکەون. بەڵام دواجار سەرمایە ئەو یەکە ئابوریی و ماتریاڵیەیە کە پرۆسەی ئابوریی بەڕێوەدەبات و دەبێتە ئامانجی سەرەکی سەرجەم کایەی ئابوریی بە هەموو کەرتە دەوڵەتی و تایبەتیەکانیەوە.
دیارە ئەم دەوڵەتی خۆشگوزەرانیە لەمڕۆی ئەوروپادا رووبەڕووی کۆمەڵێک پرسیار و گرفتی گەورە بووەتەوە بەوەی کە سەرمایەو قازانجی بێسنور وەک تاکە ئامانجی ئەم سیستمە بەشێکی گەورەی ئەم بیمەو مافە ئابوریی و خوێندنگەیی و تەندروستیانەی بە بازرگانی کردووە و لە هەندێک باردا کەوتۆتە دەست کۆمپانیا تایبەتەکانەوە. بێگومان بەشێکی گەورەی مسۆگەرکردنی ئەم مافە ئابوریی و کۆمەڵایەتی و سیاسیانە لە ئەنجامی خەباتی مەدەنی کۆمەڵگەو پێداگریی سەندیکا پیشەییە جیاوازەکانەوە هاتۆتەدی و بەشێکی گەورەی ئەم مافانە لە رێگەی ئەم دەوڵەتی خۆشگوزەرانیەوە بووەتە بەهایەکی گشتی کە لەلایەن کەرتی گشتی و دەوڵەتەوە پارێزراوە. بە تایبەتی مافی تەندروستیەکی باش و یەکسان لەناو کۆمەڵگەدا و دابینکردنی خزمەتگوزاری تەندروستی و لە هەندێک باردا بێبەرامبەر، مافی خوێندن بۆ هەمووان و بێبەرامبەر، هەروەها دابینکردنی ئەو ماف و بیمانەی پەیوەندن بە یاسای کارەوە بۆ کرێکارو فەرمانبەرو کارمەندە جۆراوجۆرەکانی کەرتی گشتی و تایبەتی. ئەمانە لە چوارچێوەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیدا لە ئەوروپادا بە تایبەتی لە پاش دووەم جەنگی جیهانیەوە گەڵاڵەبووە. لەهەمانکاتدا ئەم دەوڵەتە لە چوارچێوەی کەڵەکەکردنی سەرمایە و ئابوریی سیاسی سەرمایەدا بە سیستمە جۆراوجۆرەکانیەوە هاتۆتەکایەوە.
ئەم رایەی ژیژێک -لە پاڵ رای ئەو نوسەرانەی پێیانوایە ئەم ڤایرۆسە کۆتایی سەرمایەداری بە دوای خۆیدا دەهێنێت- رەنگە پێشبینی ئەو دۆخە دژوارە ئابوریەی سیستمی سەرمایەداریی جیهانی بکات کە ئەمڕۆ ئابوری وڵاتە پێشکەوتووە پیشەسازیەکان دووچاری بوون. بە پێی نوێترین راپۆرتی کۆمەکی دراوی نێودەوڵەتی لە ئێستادا ئابوری جیهان لە پاشەکشەیەکی ئابوری (recession) گەورەدا دەژی و پێشهاتەکان بۆ قۆناغی پاش-کۆرۆنا ئەوە نیشاندەدەن کە لە ٩٠ ساڵی رابردوودا ئەم ئاستە قوڵەی قەیرانی ئابوری لە پاش پاشەکشە ئابوریە گەورەکەی ١٩٢٩- ١٩٣٩ دروستنەبووە. بە پێی ئەم راپۆرتە، لە ئەنجامی ئەم قەیرانە ئابوریەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە کۆی بەرهەمی ناوخۆی (GDP) جیهان لە سەدا ٣ دادەبەزێت؛ لە ١٧٠ وڵاتدا داهاتی هاوڵاتیان کەمدەکات؛ نزیکەی ١٩٥ ملیۆن کارمەند کە لەسەر کاتی تەواو کاردەکەن کارەکانیان لەدەست دەدەن؛ هەروەها رەنگە نزیکەی نیو ملیار کەس بکەوێتە دۆخی هەژاریەوە.
ئەم ژمارەو ئامارانە و چەندین فاکتەری دیکە کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا سەبارەت بە پارادۆکس و پرۆسە دژ بەیەکەکانی ناو سیستمی سەرمایەداریی و بەڕێوەبردنی سیستمی ئابوریی جیهانی بە پێی ئایدۆلۆژیای نیۆلیبراڵیزم وا لەم نوسەرو بیریارانە دەکات کە قسە لەسەر کۆتاییهاتنی ئەم سیستمە ئابوریی و سیاسیەی جیهان ئاراستە دەکات بکەن و ئارگیومێنتەکانیان تا رادەیەک بەشێک لەم راستیانە دەپێکن. بەڵام ئەوەی ژیژێک باسیدەکات سەبارەت بە دامەزراندن و کاراکردنی دامەزراوە گڵۆبالیەکان و پێدانی سەروەی و دەسەڵات بەمانە، زیاتر ئایدیایەکی لیبراڵی یەکسانیخوازە کە لەسەر بنەمای دادپەروەریی گەردوونی دامەزراوە، نەک ئەو کۆمۆنیزمەی ئەو باسیدەکات. لە کاتێکدا ئەم دامەزراوە گەردونیانە گرنگن کە لەلایەن کۆمەڵگەو هاوڵاتیانەوە خۆیان بەڕێوەببرێن، بەڵام ئاڵنگاری و پرسیارە گەورەکەش ئەوەیە کە ئەو شێوازو رێکارانە کامانەن کە لە رێگەیەوە دەتوانرێت ئەم دامەزراوانە لە دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتەکاندا دابمەزرێنرێن.
رەخنەیەکی گرنگ کە لە ژیژێک و ئەو نوسەرانە بگیردرێت ئەوەیە کە ئارگیومێنتی کۆتاییهاتنی سیستمی سەرمایەداریی جیهانی جۆرێک لە خۆشخەیاڵی ئایدۆلۆژی بەرهەمدەهێنێت، چونکە گرفتێکی گەورەی ئەم ئارگیومێنتە ئەوەیە کە هەرچەندە ئەم پێشهاتە ئابوریە رەشانە بەڕێوەن بۆ جیهانی سەرمایەو بازاڕ و کۆمپانیا گەورەکان، بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی کە پرۆسەی بەرهەمهێنانەوەی سەرمایەو وەبەرهێنان لە شێوازی جیاوازی سەرمایەدا بە بەهای جۆراوجۆر بە تەواوەتی رادەوەستێت و سیستمی سەرمایەداریی توانای بەردەوامی بە خۆی نامێنێت. ئەم نوسەرانە بۆ خۆیان تیۆرێکی داڕێژراو و گەورەیان دانەناوە بۆ سیستمێکی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەم سیستمەی ئەمڕۆ لە ئارادایە سەبارەت بەوەی چۆن دەتوانرێت رۆڵی دامەزراوە گڵۆبالیەکان گەورە بکرێت لە رێگەی سنوردارکردنی سەروەریی و دەسەڵاتی دەوڵەتی نەتەوەوە. لە راستیدا، لە پاش بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە هەموو جیهاندا، پێچەوانەی ئەمە روویدا بەوەی کە هاوکاریی و هاریکاریکردنی نێوان دەوڵەتان لە ئاستێکی زۆر نزمدایە و عەقڵیەتێکی لۆکاڵی و نەتەوەیی لە رووبەڕووبونەوەی ئەم پەتا ڤایرۆسیەدا زاڵە و نمونەی هاوکارینەکردنی ئەندامانی یەکێتی ئەوروپا لەنێوان خۆیاندا و رۆڵی هەژمونکارانەی ئەمریکا لەم بوارەدا رەنگە نمونە دیارەکان بن.
هەروەها یەکێک لە مەترسیە گەورەکانی ئایندەی مرۆڤایەتی لە سەدەی ٢١ دا ، هەروەک (یوڤاڵ نوح هەراری) دەڵێ بریتیە لە باڵادەستبوونی عەقڵی دەستکرد بەسەر مرۆڤدا لە هەموو کایەکانی کارکردندا، ئەمەش لەبەر دوو هۆی گرنگ، کە ئەوانیش بریتین لەوەی کە ئەم عەقڵە دەستکردانە توانای گەیاندنیان بە یەکترەوە زۆر ئاسانترە وەک لە مرۆڤ لەسەر ئاستی گەردوونی کە سودی ئەمەش لە کاتی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و ڤایرۆسێکی وەک کۆرۆنادا دەردەکەوێت. دووەم، لەبەرئەوەی زانیاریەکانی ئەم عەقڵە دەستکردانە دەتوانرێت بە ئاسانی نوێ بکرێنەوە، لە کاتێکدا ئەم نوێبونەوەی زانیاری و مەعریفەیە بۆ مرۆڤ پێویستی بە راهێنان و کاتێکی درێژە. کەواتە هەروەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا، سیستمە دیکتاتۆری و ستەمکارەکان دەتوانن سودێکی گەورە لە عەقڵی دەستکرد و کۆمەڵگەیەکی بە دیجیتاڵکراو وەربگرن بۆ ئاسانتر کۆنترۆڵکردنی تاکەکەسەکان و کۆمەڵگە بە گشتی.
لێرەوە دەتوانین بڵێین ئەگەر سیستمی ئەمڕۆی سەرمایەداریی لە جیهاندا رووبەڕووی قەیران و تەنگژە و پاشەکشەیەکی رەشی ئابوری بووەتەوە بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە، ئەوا جیهانی پاش-کۆرۆنا توانای بەرهەمهێنانی سەرمایەیەکی گەورەی هەیە لە رێگەی جیهانێکی دیجیتاڵکراو کە سەرجەم پەیوەندیە کۆمەڵایەتی و پیشەییەکان لە رێگەی کۆمپیوتەرو ئاخافتن و پەیوەندیکردنی سەر نێتەوە ئەنجام دەدرێت. لەم نێوەدا کۆمپانیاکانی بواری تەکنۆلۆژیای دیجیتاڵ ئێستا لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردنی ئەو بەرنامانەی سەر مۆبایل و کۆمپیوتەرن کە دەتوانن کارئاسانی بۆ بەیەکتر گەیشتنی نێوان مرۆڤەکان بکەن. لە ئێستادا ئەم کۆمپانیایانە قازانجێکی خەیاڵی دروستدەکەن. کەواتە سەرمایە لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و گەورەبوونی خۆی ناوەستێت، بەڵام بە فۆرمی جیاواز دەردەکەوێت. جیهانی پاش-کۆرۆنا بریتیدەبێت لە جیهانێکی سەروو-ریاڵ کە لەسەر نێت و لە رێگەی پەیوەندی ئەلکترۆنیەوە پەیوەندیەکانمان و کارەکانمان ئەنجامدەدەین. لە ئێستادا کۆنسێرتەکان لە رێگەی ئۆنلایەنەوە ئەنجامدەدرێت کە مۆزیکژەنەکان هەریەکە و لە ماڵی خۆیەوە و لەسەر ئەم بەرنامە دیجیتاڵیانەوە هەماهەنگی دەکەن و کۆنسێڕت سازدەکەن. رەنگە ئەمە لە داهاتوودا سرووتە ئاینیەکانیش بگرێتەوە وەکو حەج و نوێژی هەینی و هەر بەهەمانشێوە و بە ئۆنلاین ئەنجامبدرێت.
نوسینی :علی جمال
