فاتیح ئیسماعیل ئەحمەد
پڕۆسەی سیاسی عێراق بە درێژایی مێژوویەكەی، هەمیشە لە نا سەقامگیریدا بووە، جا لەعێراقی پاشایەتی کە نزیکەی نیو سەدە تەمەنی بوو، بەردەوام لە هەڵکشان و داکشاندا بووە، چ لە ناوخۆدا و چ لەگەڵ دونیای دەرەوە و هەرێمایەتی، گەرچی باجەکەش ھەر خەڵکی عێراق بووە، جا هۆكاری ناسەقامگیریەكە دەرەکی بێت یان ناوخۆیی، ئەوە شتێكی ترە و بەدڵنیایەوە ھەر دەسەڵات لێی بەرپرسبووە، جا ھۆكارەكا دەكرێت، وەك خراپ بەڕێوەبردن یان عەقڵێتی خۆزاڵكردن بووبێت، سەرەنجامەكەی دۆخی عێراق هەر بەشڵۆقی و ناسەقامیری ھێشتۆتەوە، ئەوەش بوو دەسەڵاتی پاشایەتی کۆتاییەکەی بە کودەتای سەربازی بوو. دەتوانین ئەوەش بڵێین كەهەولێکی جددی نەبوو بۆ سەقامگیری و ئارامی لە پڕۆسەی سیاسی بۆ ئەوەی پێکهاتەکان بە ئاشتی بژین، بە تایبەتیلەگەڵ كورد كە پێکهاتەی سەرەکیە، ھەر ئەوەش وایكردوە كە ناسەقامگیریەكە تا ئەمڕۆش بەردەوام بێت. چونکە هەرگیز كورد وەک هاوڵاتیەکی عێراقی مامەڵەی لەگەل نەکراوە، بەڵكو ھەمیشە سەرکوتكراوە و پێشێلی مافی كراوە.
لەگەڵ ئاوابوونی دەسەڵاتی پاشایەتی (1958)، وا مەزندە دەكرا كە ئاسۆی خۆری ئاشتی و بەدەستهێنانی مافی نەتەوەی کورد بەدەست بێت و عێراق سەقامگیر بێت، بەداخەوە هێندەی نەبرد ئەو دەسەڵاتەی کورد هاوکار و پاڵپشتی بوو، پابەند نەبوون بەو بەلێن و ئامانجەی دەبوو لە عێراقی کۆماریدا بێت وکورد بگات بەمافی ڕەوای خۆی. ئەمەش هەر زوو پادۆزی لێکراو و تەنانەت پەلاماری كوردیش درایەوە. جائەوەی جێگای لەسەر وەستانە خودی دەسەڵاتدارانیش لەلایەن هاوڕێ و هاوکارانیانەوە بە کەمتر لە پێنج ساڵ کودەتایان بەسەردا کرایەوە، کەسانی بەرپرسیان بە دڕندەترین شێوە کوشت بە یاسای دارستان . ئیدی دۆخی عێراقی کۆماری کەوتە شەڕی ناوخۆی دەسەڵاتداران و ھەروەھا لەگەڵ نەتەوەی کوردیش، که زۆرترین کوشتن و بڕین تێدا ئەنجام درا.
دکتۆر باقر یاسین، خوێنڕێژی لە عێراقدا بۆ سەردەمی بابلیەکان دەگەڕێنێتەوە. جا دەسەڵات لە عێراق پاشایەتی بووبێت یان کۆماری و ئایدۆلۆژیان هەرچی بووبێت، بەڵام ھەمیشە كوشت وبڕین ئامادەی ھەبووە.
بەهۆی نا سەقامگیریەکەیەوە عێراق زۆرجار هێزی دەرەکی تەداخولی کردووە، باشترین نموونە بڕیاری (688) ی ئەنجوومەنی ئاسایشی 1991، بۆ پارێزگاری لە گەلی کورد درا، بەڵكو بۆ یەکەم جارەیشە، بەهەموو تەمەنی (UN) بڕیاری تەداخول لە کاروباری ناو وڵاتێک بدرێت. جگە لە بڕیارەکانی دیکەی ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ وەستاندنی شەڕی عێراق-ئێران 1988 و بۆ دەرچوونی عێراق لە داگیرکاری کوێت(1990)، هەروەها تەداخولی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بۆ ڕووخاندنی حکومەتی بەعس کە جگە لە شەڕ و کوشتن و خوێنڕشتن و تاوان هیچی دیکەی پێنەبووە بۆ پڕۆسەی سیاسی .
وەك ئەوانەی بەرامبەر کوردكران، ئەنفال و کیمیاباران و کوشتنی بە کۆمەڵ و ڕاگواستن و دەرکردن …..هتد، بەڵکو ئەوەی پێیان كرابێت لە دژی كورد و كوردستان کردوویانە.لە تەک ئەوانەشدا کەمتریان نەکردووە بەرامبەر عەرەبی شیعە مەزهەب.
لە بەهاری (2003) لەلایەن ھێزی نێودەوڵەتیەوە، ڕژێمی عێراقی تاک دەسەڵاتی ڕەها لە دەسەڵات لادرا و سەرکردەکانی درانە دادگا، بە خودی سەرۆکی ئەوکاتی عێراقیشەوە (صدام حسێن)، زۆریان حوکمی لەسێداردانیان بەسەردا درا.
لە ژێر چاودێری ئەمریکا و هاوپەیمانەکان و ھەروەھا نەتەوە یەكگرتووەكان رەنگڕێژی پڕۆسەی سیاسی عێراقیانكردوە، تا پڕۆسەیەکی فرەیی و گەڕانەوە بۆ دەنگی خەڵک بێت، ھەروەھا پەسەندکردنی دەستوورێک تا ڕادەیەكی زۆر بۆ هەموو پێکهاتەکانی عێراق داڕێژرابوو . كە زۆرینەی عێراقیەكان بەشدار بوون، بەڵكو لایەنەکانیش هەوڵیان بۆ عێراقێكی نوێ بوو، کوردیش، هەروەک سەرۆک بارزانی دەڵێ: هەموو هەوڵمان بۆ سەرخستنی پڕۆسەی سیاسی عێراقی نوێ بوو، بەڵام عەقلیەتێکی زاڵی كەهەر دەبێت خۆ بێت، جارێکی دیکە ئامادەی ھەبووە، بۆیە وەك جاری جاران دەستیان کردوە بەکارهێنانی هێز بۆ سەركوتی نەیارەكانی، بەتایبەت كورد و حکومەتی هەرێمی کوردستان، ھەروەھا ئەو مافانەی کە لە دەستوورەکەشدا ھاتووەو زۆرینەی خەڵکی عێراق پەسندیان کردووە و بەرپرسانەیش بەشداربوون لە نوسینەوەی دەستوورەکەدا، بەداخەوە ئێستا لە دام و دەزگا یاساییەکانەوە هەنگاو دەنرێت بۆ سڕینەوەی كورد ، کە ئەوەش تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ ئامانجی عێراقی نوێ.
ئەوەی ماوە بوترێت ئەوەیە، عێراقی خوێن و هەڕەشە و پێشێڵی ماف و زاڵبوونی مەنتقی هێز بەسەر مەنتقی عەقڵ ئامادەی ھەیە، بۆیە دۆخی عێراق هەر لە ناسەقامگیری و شڵۆقی و کوشتن و بڕین و نا ئارامی دا ماوەتەوە. ئەگەر ئەم عەقڵێتە نەگۆڕدرێت ئەوا هەمیشە عێراق لە نا ئارامی و شڵۆقیدا دەبێت، كە وا دیارە بەداخەوە نا گۆڕێت، بۆیە باشترین ڕێگا ئەوەیە لە دەرەوەی دەسەڵات و عەقڵیەتی عێراقی بۆ ماوەیەک عێراق بەڕێوە ببردرێت تا عێراق سەقامگیر بێت، بۆ ئەوەش باشترین هێز هێزی نێودەوڵەتیە.
چونکە بە کردەوە دەرکەوت عێراقیەکان، مەبەستم لەعێراقیە دەسەڵاتدارانی عەرەبە، ناتوانن دەستبەرداری هەڕەشە و خۆ فرزكردن ببن و نابن و نەبوون، ئەگەر نا عێراق هەر لە نا سەقامگیریدا دەمێنێتەوە.
