شۆڕشی ئیبڕاهیم خانی دەلۆ، بۆ ئینگلیزەكان سەلماندیان كە ئەم شۆڕشە مەغزا و رەهەند و ئامانجێكی نەتەوایەتی هەیە، پاش ئەوەی كە شاری كفری ماوەیەك لەلایەن شۆرششگێڕانەوە بەڕێوە براو حكومەتێكی كاتی بەسەرۆكایەتی برایم خان دامەزرا، داگیركەران جارێكی تر شاری كفریان خستوە ژێر ركێف و دەسەڵاتی خۆیانەوە و رقی خۆیان بە خەڵكی ناوچەكە رشت و باجێكی زۆریان خستە سەر خەڵكی.
باوەشاسوارو برایم خانی دەلۆ . لە رۆژی 22 ئاب و لە درێژەی ئەو زنجیرە شۆڕشەی كەلە سەرانسەری عێراق دژ بەداگیركەران بەرپا كرابوو، ( برایم خانی دەلۆ ) سەركردەی شۆڕش لە دەڤەری گەرمیان لەگەڵ تێكڕای هۆزی (دەلۆ) و بە پاڵپشتی زۆربەی هەرە زۆری هۆزەكانی تری ناوچەكە، لە دژی دەسەڵاتدارانی داگیركەر راپەرین و شۆڕشێكیان بەرپا كرد، تاكو لەو كات و ساتە هەستیار و چارەنوسسازانەدا نەتەوەی كورد بە مافە مرۆی و نەتەوایەتیەكانی خۆی شاد و شكور بێت، لوتكەی چیای باوەشاسوار ئەو سەنگەرە قایمە بوو كە تەقەی ھەڵگیرساندنی شۆڕشی تێدا كرا و ترس و بیمێكی زۆری خستە دڵی داگیركەرانەوە.
میللەتی كورد لە دوای رووخانی دەوڵەتی (ماد)ەوە كە بە دەستی (كۆرش)ی فارسە ئەخمینیەكان لەناوچوو و سەرنگون بوو تاكو رۆژگاری ئەمڕۆ بەردەوام لە خەبات و كۆشش كردندا بووە، هەمیشە سەنگەر و مقاومەت و بەرخودانی ئاوەدانتر كردووەتەوە و بەگژ هەموو داگیركەرێكدا چووتەوە، بە هیوا و مەبەستی بەدەستهێنانی مافە مرۆی و نەتەوایەتیەكانی خۆی، زۆرن ئەوانەی سەر بەرزانە چوونەوە ئامێز و باوشی خاك و ئاسودە سەریان نایەوە، ویستیان سەربەرزانە بژێن و مەردانە و جوامێرانە بمرن لە پێناو بەدیهێنانی رەوش و دۆخێك كە مرۆڤ و كۆمەڵگا ماف و كەرامەتیان پارێزراو بێت.
با بزانین لە شارێكی وەك شاری (كفری) لە گەرمیانی. لەگەرمەی شەڕی یەكەمی جیهانیدا سوپای ووڵاتانی هێزی هاوپەیمانان هێرشیان هێنایە سەر ( وڵاتی نێوان دوو زێ ) تاكو ئاخر و ئۆخری شەڕەكە بەشێكی خاكی ویلایەتی (موسڵ )ی ئەو سەردەمەیان خستە ژێر ركێفی خۆیانەوە، لەو سەردەمەدا ( كفری) سنجەقێكی سەر بە ولایەتی شارەزوور لە ویلایەتی موسڵ بووە، لە سەروەختی فەرمانڕەوای عوسمانییەكاندا (كەمەر خانی دەلۆ) چەند جارێك لە عوسمانیەكان ڕاپەڕی و لە سەرئەنجامی ئەو راپەڕینانە بە دەستی عوسمانیەكان شەهید بوو، ئەو رۆح و پەیامە شۆڕشگێڕیەی بە خانەوادە و خەڵكی دەڤەرەكە سپارد .
هۆكاری شۆرش
ئینگلیزەكان لە سەروەختی داگیركردنی كوردستاندا شاری (كفری )یان كردبووە، مەڵبەندێكی چەوساندنەوە و داپڵۆسین و ئازاردانی خەڵكەكەی و سەرانە و باج و بێگارێكی بێشومار و زۆریان خستبووە سەر خەڵكی ناوچەكە ئەوەندی دیكە خەڵكی ناوچەكەیان بێدەرتان و بەش مەینەت و نەدار تر كردبوو، بۆیە داد و بێدادیان بوو لە زوڵم و زۆرداری ئینگلیزەكان، كە لە حەژمەتا خەڵكی هانا و سكاڵای دڵی خۆیان بردە لای (برایم خان دەلۆ) بۆ سەرزنشت كردن و ئامۆژگاری كردنی جێگری حاكمی سیاسی بریتانیا و دەست و پەیوەندەكانی، چەند جارێك دەنگی نارەزای و تووڕەی خەڵكی لەلایەن برایم خانی دەلۆ بە (سالمون )ی جێگری حاكمی سیاسی بریتانیا (ئەو سەردەمە فەرمانڕەوای شاری كفری دەكرد) راگەیەندرا، بەڵام بێهودە بوو، چونكە ئەوان بۆ مژینی شیلەی گیانی خەڵكی و دزینی سەروەت و سامانی كوردستان برسی و رووت و رەجاڵ كردنی دانیشتوانی كوردستان، هاتبوون بۆیە بێبەزەیانە دەهاتنە وێزەی دانیشتوانی ناوچەكە و دەستیان لە ئەوكی خەڵكی بەش مەینەتی كورد رۆژ لە دوای رۆژ توندتر دەكردەوە.
هاوكات داپڵۆسین و زەبر و زەنگ كار و بەرنامەی ئەوان بوو، كەڵەكە بوونی ئەو هەموو غەدر و ستەمانە لەلایەك و گرتنی (شێخ مەحمودی حەفید ) بە دیلی لە شەڕی دەربەند بازیان لەلایەكی دیكەوە و هاوتەریب مەسەلە چارەنوسسازەكانی دیاری كردنی چارەنووسی نەتەوەكان بووە هەوێن و هۆكار و فاكتەری هەڵایسان و بەرپا بوونی شۆڕش لە بەشێكی ناوچەكانی گەرمیاندا.
بەرپا بوونی شۆڕش
لە ماوەی یەك هەفتەدا شارەكانی (خانەقین و دووز و كفری) بەرگی دیلیەتیان داماڵاند و لەلایەن شۆڕشگێڕانەوە ئازاد و رزگاركران، پێش بەرپا بوونی شۆڕش ( برایم خانی دەلۆ) پەیوەندی بە (رەفعەت سمایل بەگ داودە لە دووز و خورشید بەگ دەلۆ لە خانقین) كرد، تاكو هەریەك لە ناوچەكەی خویدا دوژمن لە خاكەكەیان دەرپەڕێنن و هاوكات فشارێك بخەنە سەر كاربەدەستانی ئینگلیز، بۆ ئازاد كردنی شێخ مەحمودی حەفید لە دیلیەتی و دەستبەسەری. لە رۆژی 22 ئاب، لە درێژەی ئەو زنجیرە شۆڕشەی كەلە سەرانسەری عێراق دژ بەداگیركەران بەرپا كرابوو، ( برایم خانی دەلۆ) سەركردەی شۆڕش لە دەڤەری گەرمیان، لەگەڵ تێكڕای هۆزی (دەلۆ) و بە پاڵپشتی زۆربەی هەرە زۆری هۆزەكانی تری ناوچەكە لە دژی دەسەڵاتدارانی داگیركەر راپەرین و شۆڕشێكیان بەرپا كرد، تاكو لەو ئان و ساتە هەستیار و چارەنوسسازانەدا نەتەوەی كورد بە مافە مرۆی و نەتەوایەتیەكانی خۆی شاد و شكور بێت.
لوتكەی چیای باوەشاسوار ئەو سەنگەرە قایمە بوو، كە تەقەی هەڵگیرساندنی شۆڕشی تێدا كرا و ترس و بیمێكی زۆری خستە دڵی داگیركەرانەوە، (سالمون) جێگری حاكمی سیاسی بریتانیای ناچاركرد، خۆی بە پێی خۆی بچێتە خزمەتی برایم خانی دەلۆ، بۆ سارد كردنەوەی لە شۆڕش و هەڵچوون، ماڵ و دەسكەوتەكانی دنیا و پلە و پایە نەیتوانی هەڵوێستی مساومە و سازشكردن لە سەر كێشەی نەتەوایەتی و نیشتمان لەلای برایم خان دروست بكات، چونكە بەقای بە پەیمان و بڵێنەكانی ئەوان نەمابوو لە هەمان كاتدا گفت و بڵێنی رزگار كردنی شار و ناوچەكەی بە جەماوەر دابوو.
بەرەبەیانی رۆژی 22ی ئابی 1920 برایم خانی دەلۆ و هاوكارانی لە دیووی پشتەوە سەركەوتنە سەرلوتكەی شاخی ( باوە شاسوار ) كە ئەو چیایە بەسەر شاری كفری دەڕوانێت دەستیان بەسەر مەتریلۆزی محكەمترین بنكەی ئینگلیزەكاندا گرت، لەوێیەوە كەوتنە گوللە باران كردنی مەركەزی دەرەك (پۆلیسخانە) بەم كارەش شارەكە لە خەو راپەڕین و ئافرەتان لە سەربانی ماڵەكانیانەوە هەڵهەڵەیان لێدەدا و پیاوان لە كوچە و كۆڵانكانی شاردا لە چاوەڕوانی ژوانی رزگار كردنی شاردا بوون.
(سالمون) هەر زوو كەوتە خۆ و بەشوێن هەندێك لە پیاو ماقوڵانی شاردا ناردی، تاكو چارەسەرێك بۆ خامۆش و دامركاندنەوەی شۆڕش بدۆزنەوە و لەگەڵیدا سەردانی برایم خان بكەن، بەڵكو دەست لە شۆڕش هەڵگرێت هەرچەندە ئامۆژگاری سالمون كرا هەنگاوی لەو بابەتە نەهاوێژێت بەڵام بێهودە بوو، سەرئەنجام سالمون بەدیلی گیرا.
حكومەتێكی كاتی
شار لەو رۆژەدا لە دەستی داگیركەران رزگاركرا و حكومەتێكی كاتی بەسەرۆكایەتی برایم خان دامەزرا و كە ئەندامەكانی بریتی بوون لە (ئەكبر خان و وەیسی بەگی دەلۆ و حەمید عبدالرحمن كارێزی و حەمەجانی رۆغزایی و حاجی محەمەد تەرخانی و كاكەمەند ئەمین دروێش)، داموو دەزگاكانی بەڕێوەبردنی كاروباری هاووڵاتیان وەكو شارەوانی و پۆلیس و دارایی و خۆراكی خەڵكی و …هتد، رێكخرایەوە و ئاڵو وێركردن بەرووپێەی هندی لە بازاڕدا قەدەغە كراو بە شێوەكی كاتی دراوی عوسمانی بە گڕ خرایەوە، و ئەو دانەوێڵە و خۆراكانەی كە لە كۆگاندا هەبوون و دەست بەسەریاندا گیرا بوو بەپێی ژمارەی خێزان و بەبەلاش و یەكسان بەسەر هاووڵاتیاندا دابشكرا.
دوای ئەوەی كە ئینگلیزەكان بۆیان دەركەوت كە بەهێز و لولەی تفەنگ ناتوانن زاڵ بن و سەركەوتن مسۆگەر بكەن، بۆیە ناچار بوون زمانی گفتوو دانوسان دەست پێبەكەن، كە پاش ئەوەی لە رێگای دانووسانەكانەوە داگیركەران ئەو راستیەیان لەلا ئاشكرا بوو، كە ئەم شۆڕشە مەغزا و رەهەند و ئامانجێكی نەتەوایەتی هەیە، چونكە یەكەم داوایان ئازاد كردنی شێخ مەحمود بوو، بۆیە ناچار بوون هەموو هێزەكانی خۆیان لە كەركوك ناوچەكانی تر كۆ بكەنەوە، تاكو ئەو شۆڕشە سەركووت بكەن. پاش ئەوەی كە شاری كفری ماوەیەك لەلایەن شۆرششگێڕانەوە بەڕێوە دەبرا لە ئاكامی ئەو هێرشە فراوان و بەربڵاوە لە دوای و بەرگریەكی قارەمانانە كە چەندین شەهید گیانی خۆیان پێشكەش بە نەتەوەكەیان كرد، داگیركەران جارێكی تر شاری كفریان خستوە ژێر ركێف و دەسەڵاتی خۆیانەوە و رقی خۆیان بە خەڵكی ناوچەكە رشت و باجێكی زۆریان خستە سەر خەڵكی (500) پارچە چەك و بڕێكی زۆر پارەیان بە دانیشتوانی شار بژارد.
