عەلی جمال
میدیا لەکاتی ئێستادا کاریگەریەکی زۆر بەر چاوی هەیە لەسەر مرۆڤەکان و بۆتە دیاریکرنی ڕێچکەی ژیان و داهات بۆ ژیانی مرۆڤ هەر ئەم کاریگەریە گەورەیەش وردە وردە خۆی خزاندۆتە سەر ڕەفتار و ژیانی منداڵەکان ، لەکاتی ئیستادا کاریگەریەکەی زۆر بەڕوونی دیارە لەسەر ڕەفتار و هەڵسوکەوتی منداڵ بەجۆرێک میدیا جێگەی پەروەردە کردنی لە مامۆستا و دایک و باوکان سەندۆتەوە ، بەهۆی ئەو کاریگەریە گەورەیە لەسەر ژیانی منداڵ ئەوەی لە میدیاکان دەیبینێت ئەوە پەیڕەو دەکات کە ئەمەش بەهۆی دانەنانی پەیڕەوێک و کات دیاری کردنی دایک و باوکان بۆ مندالەکانیان لە سەیر کردنی میدیا بە هەموو جۆرەکانیەوە ئەمەش وای کردوە خو و ڕەفتاری مندالەکان تێک بچێت و لاسای گەورەکان دەکەنەوە کە دەیکەن .
بەداخەوە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا زۆر بەکەمی سود لەو شتانەی کەهەن وەردەگرین و ئەوەندی لایەنە خراپەکەی کاریگەری هەیە باشەکەی نیەتی ، کاتێک ڕەهەندەکانی میدیا بە هەموو جۆرەکانیەوە بۆ خزمەت کردنی مرۆڤایەتی دانراوە تاکو سودێک بۆ خۆی و دەوربەری هەبێت ئێمە ئەوە مان وەلاناوە و کاریگەریە خراپەکەی زاڵ بووە بەسەر ژیانمان و ئەوا خەریکە بەرۆکی منداڵەکانیشمان دەگرێت بەهۆی خراپیەکانی خۆمانەوە لەوەی لە نازانین جۆن بەکاریان بهێنین .
میدیا لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵکدا گرنگییەکی زۆری هەیە. بەهۆی ڕۆڵی گرنگ و کاریگەری لە بنیاتنانی کۆمەڵگە و دامەزراندنی لەسەر بناغە شارستانی و زانستییەکان، جگە لەوەش بە توندی پەیوەستە بە سیستمە کۆمەڵایەتییە باوەکانی ناو کۆمەڵگە، لە ڕێگەی کاریگەرییەکەیەوە لەسەر پلیکانەی مەعریفە و گەشەسەندنی کۆمەڵگا، جا لە ڕێگەی خۆیەوە بێت بەردەوامبوون یان وەستان بۆیە دۆخێکی دەستبەجێ یان کاتی نییە، بەڵکو ئامرازێکە بۆ گواستنەوەی بیرۆکە و بیروباوەڕەکان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر و پەرەپێدانی پەیوەندی و پەیوەندییەکانی نێوانیان و کاریگەری لەسەر ڕەفتاری مرۆڤەکان وە هۆشیارییەکەی لە هەموو قۆناغەکانی ژیانیدا، جا منداڵ بێت، گەورەساڵ، یان بەساڵاچوو، لەم بابەتەدا باس لە کاریگەرییەکانی میدیا لەسەر منداڵەکە دەکەین، چ ئەرێنی و چ نەرێنی.
پەیوەندییەکی هاوبەش لە نێوان پەیوەندی میدیایی و پەروەردەدا هەیە کە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ گەشە دەکات، ئەمەش بەهۆی بەهای پەروەردەیی و کاریگەریی گرنگی میدیا لە گەیشتن بە گونجانی کۆمەڵایەتی مرۆڤایەتی و قووڵکردنەوەی زانستەکەی.
سۆشیال میدیا سێبەری خۆی بەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانی مرۆڤی مۆدێرن دادەخات و کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی دەبێت، بەتایبەتی گەشەکردنی منداڵ و هەرزەکاران، چونکە ئامرازەکانیان بووەتە پێویستییەک کە دەبێت بەدەستی بهێنرێت، یان تەنانەت پێویستییەک کە دەبێت دابین بکرێت، دوای ئەوەی دەستیان کەوتووە بەکارهێنەرەکانیان توانیان بە ئاسانی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تردا بکەن .
بەڵام ئەم ئامرازانە شێوازی ژیان و شێوازی ژیانیان گۆڕیوە و سنووردارکردنی ئەو چالاکییانەی کە نەوەکانی پێشوو پێیان گەورە بووە، وەک چالاکییە وەرزشییەکان و جوڵە و کارلێکی ڕووبەڕوو، لە بەرژەوەندی تەمبەڵی و گۆشەگیری لەبەردەم شاشەدا
ئایا میدیا کاریگەری لەسەر منداڵەکە هەیە؟ ئەگەر کاریگەری هەبێت، ئایا ئەم کاریگەرییە ئەرێنی یان نەرێنی، یان هەردووکی؟ کاریگەری ئەرێنی و نەرێنی میدیا چین؟ چۆن کاریگەرییە ئەرێنییەکان تیشک بخەینە سەر و پەرەیان پێدەدەین، و کاریگەرییە نەرێنییەکان سنووردار و کەم بکەینەوە؟ لەم بابەتەدا هەوڵ دەدەین باس لە کاریگەرییە ئەرێنییەکانی میدیا لەسەر منداڵان بکەین.
گرنگی میدیا بۆ منداڵ زیادی کردووە، چونکە سەرنجڕاکێشی هەیە کە بۆی ڕادەکێشێت و هەر بۆیەش بەهۆی ئەو بەرنامە و فیلمانەی کە پێشکەشی دەکات، زۆرجار کاریگەرترە لە داڕشتنی ڕەفتار و بەهاکانی منداڵدا. ئەم ئامرازانەی پەیوەندیکردن بەردەوام پێویستیان بە ڕێنمایی پەروەردەیی هەیە. چونکە ئەگەر ئامرازەکانی پەیوەندیکردن بە باشی ئاراستە بکرێن، دەتوانن ئاستی منداڵەکە بەرز بکەنەوە و باشترینەکان لە بیرکردنەوەیدا دەربهێنن. وەک ناوەکەیان ئاماژەی پێدەکات، ئەوان تەنها ئامرازن کە ئەگەر بە باشی ئاراستە بکرێن دەبنە باش، و خراپە ئەگەر خراپ بەکاربهێنرێن بەڵام دەتوانین هەندێک ڕۆڵی ئەرێنی دەستنیشان بکەین کە ئامرازەکانی پەیوەندیکردن دەتوانن ڕۆڵی گرنگیان هەبێ، وەک:
پەرەپێدانی بیرکردنەوەی داهێنەرانە: ئامرازەکانی پەیوەندیکردن دەتوانن منداڵان بە شێوازە دروست و ڕێکخراوەکانی بیرکردنەوە ڕابهێنن، هەروەها دەتوانن ڕووبەڕووی منداڵان ببنەوە کە کێشەی دەروونییان هەیە کە لەگەڵ ئاستی گەشەسەندنی دەروونیدا دەگونجێت بۆ ئەوەی بیرکردنەوەی داهێنەرانە لە منداڵاندا پەرەپێبدەن.
پەرەپێدانی سامانی زمانەوانی: بە سەرنجدان بەو پەیوەندییەی کە زمان لەگەڵ بیرکردنەوەدا هەیەتی، ئامرازەکانی پەیوەندیکردن دەتوانن پەرە بە سەروەت و سامانی زمانەوانی منداڵ بدەن، بەو پێیەی سامانی زمانەوانی پەرە بە تێگەیشتن و تێگەیشتنێکی وردتریان دەدات، هەروەها ڕێگا خۆش دەکات بۆ دابینکردنی توانای دەربڕینی خۆیان بۆیان بیرکردنەوە و حوکمەکان بە شێوەیەکی سەلامەتتر و وردتر
– پەرەپێدانی بەها ئەخلاقییە ئەرێنییەکان: ئامرازەکانی پەیوەندیکردن، لە ڕێگەی ئەو بەرهەمانەی کە پێشکەشی منداڵان دەکەن، دەتوانن بەهای ئەخلاقییان پێببەخشن بەپێی ئەوەی دەروونناس و پەروەردە دیارییان کردووە، بەتایبەتی کە دەتوانن لە ڕێگەی ئەو چەمکە ئەخلاقییە ئەرێنییانەی کە وێنایان دەکەن، بە ئاسانی ئەمە بەدەستبهێنن.
پەرەپێدانی ئەزموونە کۆمەڵایەتییەکان: تا ئەو ڕادەیەی کە گرنگی بە گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی منداڵان دەدرێت، دەکرێت پێشبینی بکرێت کە لە داهاتوودا چۆن دەبن و لە ڕێگەی ئەوەی کە ئامرازەکانی پەیوەندیکردن چییان بۆ دابین دەکات، دەکرێت کاریگەری لەسەر لایەنی کۆمەڵایەتی منداڵان هەبێت منداڵەکە لەگەڵ فێربوونی چۆنیەتی ڕەفتارکردن لە دۆخە جیاوازەکاندا، هەروەها ئەزموونی کۆمەڵایەتی جۆراوجۆری پێدەبەخشێت وەک پاکوخاوێنی کەسی، ئادابەکانی گفتوگۆکردن، و گرنگی هاوکاری لە ژیانی تاک و کۆمەڵگادا.
چێژ وەرگرتن و ئاسوودەیی دەروونی: ئامرازەکانی پەیوەندیکردن زۆرێک لە پێداویستییەکانی منداڵ بەدی دێنن، دیارترینیان کات بەسەربردن، ئەگەر سەیرکردنی هەندێک لەو بەرنامانەی کە خۆشی دەوێت چێژێکی زۆری بۆ بهێنێت و ئاسوودەیی دەروونیی بۆ بهێنێت
سوودی منداڵ لە ئامرازەکانی پەیوەندیکردن بەندە بە چەند هۆکارێکەوە، لەوانە: پاڵنەر و ئامانجی منداڵ لە بەرکەوتنی بە ئامرازەکانی پەیوەندیکردن، ناوەڕۆکی بەرنامەکە و ئەو زانیاریانەی کە تێیدایە، ئاستی پێگەیشتنی تاک، توانای دەروونی، ئاستی مەعریفی . ئەگەر بینەر بە ڕادەی پێویست گرنگی بەو شتانە نەدات کە سەیری دەکات، یان ئەو ناوەڕۆکەی کە پێشکەشی دەکرێت لەگەڵ تواناکانی و ئاستی مەعریفی و دەروونی خۆیدا نەگونجێت، ئایا ئەوەی پێشکەش دەکرێت زۆر سادەترە لە ئاستی خۆی یان زۆر ئاڵۆزترە؛ سەیرکردن نەرێنی دەبێت، کاریگەرییەکەی لەسەر فێربوون کەم و سنووردار دەبێت
