حەزکردن لە شتی بێ بایەخ: شیکاریەکی فەلسەفی بۆ دوورکەوتنەوە لە جددی بوون
دکتۆر بەهمەن جەبار
لەم سەردەمی زانیاریە زۆر و ئاسانی دەستڕاگەیشتنە پێیان، موفارەقەیەک هەیە ئەویش ئەوەیە کە زۆر کەس سەرنجیان بەرەو بابەتگەلێکی بێ بایەخ هەیە وەک لەوەی سەرقاڵی بابەتە جددی و کاریگەرەکان بن. ئەم دیاردەیە پرسێکی هاوچەرخ نییە، بەڵکو پەیوەندی بە سروشتی مرۆڤەوە هەیە و بە درێژایی مێژوو لەلایەن هەندێک لە فەیلەسوفە گەورەکانەوە چاودێری و ڕەخنەی لێ گیراوە، لەوانە ئەفلاتون و نیچە و کانت.
تێگەیشتن لەم پەسەندکردنە بۆ بێ بایەخی بەسەر ئەو بابەتانەی کە جددین، دەتوانێت تێڕوانینێکی قووڵ بۆ بارودۆخی مرۆڤ و ئەو داینامیکی کۆمەڵایەتییە دابین بکات کە هۆشیاری بەکۆمەڵمان لە قاڵب دەدات.
ئاسوودەیی بوون بە بابەتگەلی ئاشنا و سەرگەرمیەکان:
چیرۆکی ئەشکەوتی ئەفلاتون ئەوە نیشان دەدات کە چۆن تاکەکان زۆرجار لەگەڵ سێبەر و وەهمەکاندا نەک ڕووبەڕووبوونەوەی واقیعی سەختی دەرەوەی ئەشکەوتەکە ئاسوودەترن. ئەم چیرۆکە ئەوە دەردەخات کە بۆچی خەڵک بابەتگەلێکی بێ بایەخیان پێ باشترە لە شتە جددی و چارەنوسسازەکان. بابەتگەلێکی بێ بایەخ، وەک قسە و باسی کەسایەتییە ناودارەکان، ڤیدیۆی زۆر بینراو و ڕەوتی سۆشیال میدیا، جۆرێک لە کات بەسەربردن و سەرقاڵکردن پێشکەش دەکەن کە پێویستی بە هەوڵی فیکری و بیرکردنەوەی کەم هەیە و دەربازبوونێکی کاتی لە ئاڵۆزییەکان و تەحەددیاتی ژیان دابین دەکەن، هەروەک چۆن سێبەرەکانی سەر دیواری ئەشکەوتەکەی ئەفلاتون وەهمێکی بۆ زیندانییەکانی ناوی دابین دەکرد.
جگە لەوەش، بەشداریکردن لە شتە بچووکەکاندا چێژێکی خێرات پێدەبەخشێت. لە جیهانێکدا کە ماوەی سەرنجدان کەم دەبێتەوە، ئەو دڵخۆشی و خێرایەی کە لە ناوەڕۆکی سەرگەرمی وشتگەلی ناگرنگەوە بەدەست دێن زۆر سەرنجڕاکێشن. فەیلەسوفی ئەڵمانی ئیمانوێل کانت پێیوایە ئەم ڕەفتارە لەگەڵ بەدواداچوون بۆ چێژدا یەکدەگرێتەوە نەک ئەرک. بەپێی تیۆری ئەخلاقی کانت، زۆرجار تاکەکان هەوڵ دەدەن بەپێی جەبرە پۆلێنییەکان (categorical imperative) مامەڵە بکەن- بنەماگەلێک کە دەبێت پەیڕەوی لێبکرێت بەبێ گوێدانە ئارەزووەکان- ئەمەش کاتێک بەدیلەکە تێرکردنی دەستبەجێی زیاتر دابین دەکات.
ترس لە شتگەلی مەزن و ناڕەحەتی:
فریدریک نیچە دیدگایەکی جیاواز بەڵام تەواوکەر لەم بارەیەوە دەخاتەروو، باس لەوە دەکات کە مرۆڤ خۆی لە بابەتی جددی بەدوور دەگرێت، چونکە زۆرجار ئەم بابەتانە پێویستیان بە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستییە نائارامەکان و بڕیاردانی قورس هەیە. چەمکی “ئیرادەی دەسەڵات” (will to power) ی نیچە، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە تاکەکان بە ئارەزووی سەپاندنی واقیعی خۆیان و دوورکەوتنەوە لە هەر شتێک کە هەڕەشە لە هەستی کۆنترۆڵکردن و تێگەیشتنیان بکات، پاڵدەنرێن. بابەتگەلێکی جددی، وەک گوتاری سیاسی، دادپەروەری کۆمەڵایەتی و پرسیارە بوونگەراییەکان، تەحەدای پێشبینییە پێشوەختەکان دەکەن و هەڵسەنگاندن بۆ بیروباوەڕ و بەهاکان دەکەن. ئەمەش بۆ خۆی پرۆسەیەکی ترسناک و ناسەقامگیر لەڕووی هەستیەوە بۆ خەڵک دروست دەکات.
بۆیە نیچە بە دەڵێت: “مرۆڤ دڕندەترین ئاژەڵە،” وەک ئاماژەیەک بەوەی زۆرجار مرۆڤەکان بە دوورکەوتنەوە لە بیرکردنەوەیەکی قووڵ و تێوەگلانی ڕاستەقینە لەگەڵ پرسیارە بنەڕەتییەکانی ژیاندا دەبنە هۆی ئازاردانی خۆیان. ئەم خۆپاراستنە دەتوانێت ببێتە هۆی بوونێکی ڕووکەش کە بەدواداچوون بۆ بابەتە بێ بایەخەکان سێبەری گەڕان بەدوای زانینی مانادار و خۆ باشترکردندا دادەنێت.
پەیوەندی کۆمەڵایەتی و سیاسی وەک فلتەر:
فاکتەری گرنگی دیکەی پەسەندکردنی بێ بایەخی، ڕۆڵی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانە. لە کۆمەڵگە جەمسەگیریەکانی ئەمڕۆماندا، تاکەکان زۆرجار خۆیان لەگەڵ ئەو گروپانەدا ڕێکدەخەن کە تێڕوانین و بەهایەکی هاوشێوەیان هەیە. ئەم ڕێکخستنە دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی کە تەنها هەندێک بابەت باس بکرێن و بۆچوونە دژ بەیەکەکان و جیاوازەکان گوێ لێنەگیرێن و بێبایەخ بکرێن. بەشداریکردن لە بابەتگەلێکی بێ بایەخدا لێرەدا، ناسنامەی بەکۆمەڵ بەهێز دەکات و هەستکردن بە سەربەخۆیی دەڕەخسێنێت بەبێ ئەوەی تەحەدای دۆخی ئێستا بکەیت.
ئەفلاتون لە کتێبی (کۆمار)دا باس لە چەمکی “درۆی شەریفانە” (noble lie) دەکات- درۆیەک کە لەلایەن نوخبەیەکەوە بەرەوپێش دەچێت بۆ پاراستنی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی یان پێشخستنی ئەجێندایەکی دیاریکراو. بە زاراوەی هاوچەرخ، ئەمە لە چۆنیەتی بەرەوپێشبردنی هەندێک گێڕانەوەی میدیا و قەوارە سیاسییەکان دەبینرێت و لە هەمان کاتدا خەڵک بە بابەتگەلێکی بێ بایەخ سەرقاڵ دەکەن. بە هێشتنەوەی سەرنجی خەڵک لەسەر بابەتە ناگرنگەکان، ئەوانەی لە دەسەڵاتدان دەتوانن خۆیان لە بەداواداچوون بەدوور بگرن و کۆنتڕۆڵی بارودۆخەکە بکەن و بهێڵنەوە.
پێشکەوتن: پێویستیەکی فەلسەفی:
لە کاتێکدا لە جیهانی ئەمڕۆدا بێ بایەخی سەرنجڕاکێش و بەهێزە، بەڵام فێرکاری و نوسینی فەیلەسوفە گەورەکانی وەک ئەفلاتون و نیچە و کانت هانمان دەدەن بەدوای ڕاستییە باڵاکاندا بگەڕێین و لەگەڵ لایەنە قووڵەکانی بووندا خەریک بین. ئەفلاتونی پاشای فەیلەسوفان سەرکردەیەکی نمونەییە کە بەدوای حیکمەت و ڕاستیدا دەگەڕێت و خەڵکی لە ئەشکەوتی نەزانی ڕێنمایی دەکات و دەردەهێنێت. چەمکی “سوپەرمان”ی نیچە هانی تاکەکان دەدات بۆ تێپەڕاندنی سنوورەکانی خۆیان و دروستکردنی بەهاکانی خۆیان. ئەخلاقی کانت جەخت لەسەر گرنگی مامەڵەکردن دەکات بەگوێرەی بنەما گەردوونییەکان، تەنانەت کاتێک کە ئەنجامدانی ئەو کارە قورسیش بێت.
بۆیە، بۆ ئەوەی وەک تاک و وەک کۆمەڵگا پێشکەوتن بەدەست بهێنین، پێویستە گیانێک بچێنین بۆ بەشداریکردن لەگەڵ بابەتگەلە جددیەکان، تەنانەت کاتێک کە ناڕەحەت و سەختیش بن. ئەمەش پێویستی بە پابەندبوون بە گەشەکردنی فیکری و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و بەرپرسیارێتی ئەخلاقی هەیە. هەروەها ناسینەوە و تێپەڕین لەو سەرقاڵکردن و ئاسوودەییانەی کە دەتوانن ڕێگری لە پێشکەوتنەکانمان بکەن، لەخۆدەگرێت.
