Beşa sêyem
giştî re ye. Çalakiyên bi vî rengî bi gelemperî bi riya
nûnertiyên dîplomatîk, ragihandinên fermî
û dezgehên ragihandinê yên neteweyî têne kirin.
Ji hêla din ve, amûrên sivîl ên ne-dewletî di çalakiyên ragihandinê yên rasterast ên gelemperî
de têne bikar anîn. Zanîngeh, bernameyên pevguhertina çandî, komele, weqf û rêxistinên bi vî
rengî di van çalakiyan de roleke girîng dilîzin. Ev nêzîkatî armanc dike ku bi zêdekirina têkiliya
rasterast û ji hev têgihiştinê di navbera mirovan de di têkiliyên navneteweyî de piran ava bike.
Dîplomasiya giştî ne bi ragihandina di navbera dîplomat û raya giştî ya biyanî de sînordar e, lê
di heman demê de çalakiyên ragihandinê yên ku qadeke berfireh vedihewîne jî dihewîne. Bi vî
rengî armanc dike ku têkilî û têgihîştina nav-civakê û her wiha têkiliyên navbera dewletan xurt
bike (Kalın İbrahim, 2012).
1.2.5. Nimûneyên Dîplomasiya Giştî
Pêkanîna bi bandor a dîplomasiya gel, bûye sedem ku di têkiliyên navneteweyî de cihekî girîng
bigire û di vî warî de xebatên sazûmankirinê bide destpêkirin. Stratejiyên siyaseta derve niha bi
balkişandina li ser dîplomasiya giştî têne çêkirin û ezmûnên cihêreng derdikevin holê. Di vê
çarçoveyê de, pratîkên li welatên cuda bi berfirehî têne lêkolîn kirin. Bi taybetî, tevkariya
têgihîştina Dewletên Yekbûyî ji bo dîplomasiya gelemperî girîng e. DYA’yê di stratejiyên
ewlekariya netewî de cihek berfireh daye dîplomasiya gel û di vî warî de binesaziyek baş
çêkiriye. Li çaraliyê cîhanê bi navgînên curbecur ên wekî dîplomasiya çandî, bernameyên
perwerdehiyê, hînkirina ziman û projeyên medyayê toreke ragihandinê ya bi bandor ava kiriye.
Welatên Ewropayê jî di dîplomasiya gel de gavên girîng avêtin. Bi taybetî, Yekîtiya Ewropî
polîtîkayên ku balê dikişîne ser cihêrengiya çandî û navenda dîplomasiya çandî dişopîne. Ew
di warên wekî danûstendina çandî, hunerî û çalakiyên edebî de beşdarî afirandina nasnameya
Ewrûpayê dibe. (Akçadağ, 2016).
1.2.5.1 Dîplomasiya Giştî ya Dewletên Yekbûyî
Dîplomasiya giştî ji bo gihandina siyaset, arguman û ramanên welatan li ser platformên
neteweyî û navneteweyî, amûrên ragihandinê û karanîna ziman ên cihêreng tercîh dike. Van
tercîhan bi gelemperî li gorî paşxaneya dîrokî û çandî ya welêt têne çêkirin. Di cîhana îroyîn
de, çanda Amerîkî xwedî bandorek gerdûnî ye, û ev yek ji ber çend sedeman e. Bi taybetî,
markayên navdar ên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û bandora Hollywood di sektora
medyayê de rola çanda Amerîkî di çanda populer a cîhanî de zêde dike. Fîlmên Hollywood û
muzîka gelêrî di belavbûna çanda Amerîkî de, nemaze bi gihîştina temaşevanek berfireh
(Akçadağ Emine, 2016)
Di nav rêxistinên pêşeng ên dîplomasiya giştî yên welatên cihê de balyozxane û konsulxane
hene. Bi taybetî, ajansa pêşkeftina navneteweyî ya Dewletên Yekbûyî di karûbarên dîplomasiya
giştî û ragihandinê de rolek sereke dilîze, ku balê dikişîne ser zêdekirina hişmendiya alîkariyên
derveyî. Ajansên ewlehiyê yên Dewletên Yekbûyî jî beşek girîng a dîplomasiya giştî pêk tînin
û bandorek erênî li serpêhatiyên bi mîlyonan mêvanan dikin. Saziyên di warên curbecur ên wekî
tenduristî, bazirganî, dadwerî, çandinî û kar de jî ji bo dîplomasiya gel di asta navneteweyî de
xebatên girîng dimeşînin.
Serokê Dewletên Yekbûyî û Cîgirê Serok kesayetên girîng in ku bandora navneteweyî temsîl
dikin û di nav aktorên pêşeng ên dîplomasiya giştî de ne (Kristin M. Lord, 2008). Ronald
Reagan di axaftineke xwe ya sala 1989’an de bal kişand ser girîngiya serdema agahdariyê û
diyar kir ku êdî dîplomasiya kevneşopî ji bo pêkanîna armancên Dewletên Yekbûyî têr nake.
Wî tekez kir ku ji bo Dewletên Yekbûyî girîng e ku rasterast ne tenê bi serokên dewletên din
re, lê her weha bi gel re jî têkiliyê deyne. Di dema ku dîplomasiya giştî wekî amûra herî bibandor
a Hikûmeta Dewletên Yekbûyî hate pênase kirin, rola dîplomatên ku li çaraliyê cîhanê “Çîroka
Amerîkî” vedibêjin hate destnîşan kirin. Di dema ku George Shultz Wezîrê Karên Derve bû,
girîngiya dîplomasiya giştî di diyarkirina helwesta civakên hundir û derve de hate balkişandin,
di heman demê de Charles Z. Wick diyar kir ku ew girîngiyê dide hewcedariya ku di serdema
piştî şer de rasterast bigihîje girseyan. (H. EmreBagce, 2003).
1.2.5.2. Nimûneyên din ên ji seranserê cîhanê
Di van demên dawî de, berbelavbûn û girîngiya zêde ya dîplomasiya giştî bûye sedem ku gelek
welat çavkaniyên zêdetir ji vî warî re veqetînin û bi awayekî stratejîk binirxînin. Bi taybetî
serkirdayetî û siyaseta Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) di vî warî de, eleqeya welatên
din ji dîplomasiya giştî re zêde kiriye û bûye sedem ku di vî warî de aktîftir bibin. Di beşên jêrîn
ên lêkolînê de, stratejiyên dîplomasiya giştî yên welatên xwedî bandor ên gerdûnî yên wekî
Koreya Başûr, Çîn û Hindistanê li gel mînakên DYE û welatên Ewropî dê bi berfirehî werin
lêkolîn kirin. Van welatan bi dîplomasiya çandî, stratejiyên medyayê, bernameyên
perwerdehiyê û amûrên din ên ragihandinê li qada navneteweyî xwedî hebûnek bi bandor in.
1.2.5.3. Mînakên ji Ewropayê
Polîtîkayên piştî êrîşên 11’ê Îlonê ji aliyê DYA’yê ve hatin meşandin, di hin derdorên
navneteweyî de nêrîneke neyînî ya DYA’yê çêkir. Ev rewş bû sedem ku helwesta Ewropayê di
qada navneteweyî de bi awayekî erênîtir were nîşandan. Ewropa dema ku bi girîngiya ku dide
hiqûqa navneteweyî, mafên mirovan û mijarên hawirdorê balê dikişîne, bi xebatên xwe yên
dîplomasiya giştî jî digihîje temaşevanên berfireh
Nifûs û bazara mezin a Ewropayê dihêle ku pargîdaniyên pirneteweyî ji bo marqeyên xwe
nasnameya gerdûnî bistînin. Mînakî, markayên wekî Peugeot, BMW, Nokia, Ericsson bandora
çandî ya Ewropayê nîşan didin. Wekî din, rêxistinên wekî Enstîtuya Fransî, Encumena Brîtanî
û Enstîtuya Goethe ya Alman beşdarî belavkirina ziman û çandên xwe dibin. Radyoyên ku li
qada navneteweyî weşanê dikin jî piştgirî didin hewldanên dîplomasiya giştî ya Ewropayê.
Weke mînak, Radio France Internationale bi weşana bi zimanên cuda digihêje temaşevanên
berfireh. Ev weşan di danasîna dewlemendî û cihêrengiya çandî ya Ewropayê de ji temaşevanên
navneteweyî re bandorker in û bernameyên pevguhertina xwendekaran ên Erasmusê yên
Ewropayê jî di dîplomasiya çandî û têkiliyên di navbera ciwanan de rolek girîng dilîzin. Bi
hezaran xwendekar bi van bernameyan fersendê digirin ku çanda Ewropayê ji nêz ve nas bikin
û biceribînin (Akçadağ Emine, 2019). Hewldanên dîplomasiya gelemperiya Ewropayê bi rola
xwe ya aktîf di têkiliyên çandî û têkiliyên navneteweyî de balê dikişîne. Hebûna bihêz a
navneteweyî ya marka û rêxistinên wê, bandor û naskirina Ewropayê li ser asta cîhanî zêde
dike.
1.2.5.4. Mînakên ji Asyayê
Çîn stratejiyek dîplomasiya giştî ya çalak dişopîne da ku di qada navneteweyî de têgihiştinê
biguhezîne û baweriyê bi dest bixe. Bi rêya rêxistinên wekî Buroya Enformasyonê ya Konseya
Dewletê xebatên dîplomasiya gel dimeşîne û armanc dike ku îmaja welatekî aştiyane û pêşketî
ku ji hevkariya bi welatên din re vekirî ye, biafirîne (Akçadağ Emine, 2016).
Stratejiyên dîplomasiya giştî ya Koreya Başûr bi bandorkeriya Encumena Serokatiyê ya Nation
Branding ya 47-endam a ku di sala 2009-an de hatî damezrandin eşkere dibin. Encûmen di bin
diyardeya Hallyu de çalakiyên cihêreng organîze dike da ku çanda Koreyî pêş bixe, naskirina
wê bi werzîşa neteweyî ya tekwandoyê zêde bike, bûrsên xwendekarên biyanî zêde bike, û bi
bernameya Kampusa Asyayî re kar ji ciwanên ji Asyayê re peyda dike. Her wiha, armancên
wekî zêdekirina alîkariyên derve, giranî kirina hinardekirina teknolojiyê, bihêzkirina sektora
geştiyariyê û teşwîqkirina hevgirtina biyanî û koçberan jî hatine destnîşankirin.
Koreya Başûr jî di sala 2010an de Foruma Dîplomasiya Giştî û di sala 2011an de jî Foruma
Dîplomasiya Giştî ava kir.
Bi avakirina Yekîneya Polîtîkayên Dîplomasiyê piştgirî da van stratejiyan (Akçadağ Emine,
2018). Hindistan, ji hêla din û stratejiyên dîplomasiya gelemperî bi bandor bikar tîne da ku li
ser qada cîhanê rabe. Nifûsa welêt ku ji 1 milyar zêdetir e, mîrata çandî ya kûr, sektora
teknolojiya agahdariyê ya bihêz, pîşesaziya fîlimê ya bi bandor, cîhê stratejîk û dîasporaya bi
bandor li çaraliyê cîhanê piştgirî dide van stratejiyan. Stratejiyên dîplomasiya giştî ya serketî
ya Hindistanê bi taybetî balê dikişîne ser nifûsa xweya ciwan a xwenda û pêşkeftinên di
teknolojiyê de.
Welat di teknolojiyên ragihandinê û pîşesaziya komputerê de rolek girîng dilîze û yek ji
navendên pêşeng ên teknolojiya bilind a cîhanê tê hesibandin. Ji ber vê yekê, Hindistan wekî
duyemîn mezintirîn geliyê silicon ê cîhanê jî tê zanîn (Akçadağ Emine, 2019). Di stratejiyên
dîplomasiya giştî ya van welatan de bikaranîna wan a bi bandor a amûrên curbecur ji bo
zêdekirina bandora xwe di qada navneteweyî de û teşekirina têgihiştina xwe ya cîhanî dihewîne.
Her yek di têkiliyên navneteweyî de rolek aktîf dilîze, û giraniyê dide mîrateya xwe ya çandî,
hêza aborî û hevkariya navneteweyî.
1.2.5.5. Li Tirkiyê Dîplomasiya Giştî
Ji destpêka salên 2000’î ve Tirkiye dest bi girîngiyeke mezin dide dîplomasiya gel û di vî warî
de nasnameyeke xwe ya şîrketî ava kiriye. Koordînasyona Dîplomasiya Gel a ku di çarçoveya
“Muriyeta Ragihandinê ya Serokatiya T.R. yê” da dixebite, bi biryarnameya Serokomariyê ya
jimara 2010/3yê ya di Rojnameya Fermî ya bi hejmara 27478 a 30yê Çileya 2010an da hat
weşandin hat avakirin. Koordînasyonê bal kişand ser girîngiya dîplomasiya giştî û bal kişand
ser derfet û metirsiyên nû ku ji ber pêşketinên teknolojiyên agahî û ragihandinê di qada
navneteweyî de çêdibin. Di vê çarçoveyê de hat destnîşankirin ku divê Tirkiye di warên
ragihandina stratejîk û dîplomasiya giştî de roleke aktîf bilîze. Armanca koordînasyonê ew e ku
bi xurtkirina hevkarî û koordînasyona di navbera saziyên giştî û rêxistinên sivîl de, di qada
navneteweyî de xuyabûna Tirkiyê zêde bike û berjewendiyên neteweyî û bandora wê ya herêmî
bi xurtî temsîl bike.
Vîzyona koordînasyonê armanc dike ku bi karanîna mîrateya bihêz û ezmûnên hevdem ên
Tirkiyê, bi beşên cihêreng ên civakê re têkilî daynin û stratejiyên ragihandinê yên piralî bi pêş
bixin. Erka wê ew e ku xuyabûn û bandora Tirkiyê di qada navneteweyî de zêde bike,
pêşdebirina wê ya rast misoger bike û têgihîştina xwe ya li ser dîplomasiya giştî wekî
pêkhateyek girîng a siyaseta derve ya Tirkiyê baştir bike (Rêveberiya Ragihandinê ya
Serokatiya T.R.).
Bi vî awayî Tirkiye bi dîplomasiya giştî têkiliyên xwe yên navneteweyî xurt dike û ji bo
zêdekirina hebûn û bandora xwe di qada navneteweyî de gavên stratejîk diavêje
Rêveberiya Ragihandinê ya Serokatiya T.R., “Vision & Mission”)
23
