Çareseriya pirsgirêkên Rojhilata Navîn di pergala/ sîstêma federal de ye
Dr. Mohammed Jamaan
Rojhilata Navîn ne tenê ji hêla çavkaniyên xweyên mîneral û binerdî ve wekî neft, gaz û komir û erdên xweyên berhemdar ên ji her cûre çandiniyê guncan e, lê herêm û welatên wê ji hêla çandî, şaristanî û dîrokî ve pir dewlemend in, û ev jî zengîn buneke pir mezine û dewlemendiya ku nayê peyde kirin, ji cûdahiyên etnîkî bigire heya cûdahiyên olî û mezhebî û hwd.
Vê dewlemendiya di çavkaniyên cûrbecûr ên madî û manewî de ne feyde da welatên ku herêmê pêşve bibin da ku li cîhanê pêşveçûna şaristanî ya heyî bişopînin.Lê berevajî, ev dewlemendî ji bo herêmê û tevahiya cîhanê bûye epîdemiyek.
, an bune estengne mezin Li pêşiya pêşketinê.
Hemî bûne nakokî û pirsgirêkên ku rayedar û rejimên li herêmê nekarîne ji wan re çareyan bibînin. Van cûdahiyan di nav pirsgirêkên gelên herêmê de û di encama kontrolkirina rayedarek, partiyek an nîjadek taybetî, neteweperestî, an olek taybetî pirsgirêkên kûr û dirêj derxistin holê. . Desthlatdaran alavên zordariyê û kirîna çekên kujer ên ku wêran dikin mirov û ax û kesk û hişk dişewitînin. Ji dêvla ku çandên cûda wekî keştiyek pêşkeftinê û wekî dewlemendiyê sûd werbigire, zordariya li dijî yên dine cûda û li dijî daxwaz û mafên wan yê rewa ya ku di bin navendeke hevbeş de jiyan nema..
Mînakên berbiçav ên li rojhilata me de ev in: Sûriye, Iraq, Tirkiye, Iran, Yemen, Libnan, Israelsraîl / Fîlîstîn, û her weha ne dîtina çareseriyek ji bo gelên din ên jibîrkirî yên li Bakurê Afrîkayê wekî gelê Berber, ev gelên ku di navbera gelek welatan/ dewletan de hatî dabeş kirin.
Gelê Kurd yê ku hate asteng kirin, û hîn jî, ji mafên xwe wekî gel û çanda xwe ya cûda bikar neaniye , ta ji ol û rêûresmên xwe yên ji Ereb / islamî cûda bê par maye. .
Şer domdare û çewisandin berdewame ji navendê, bûye sedem ku di navbera navend / rayedarên navendî û gelên din ên dewletê de nîv-şikestinek çêbibe.
Ji ber vê yekê, ji bo ku pêşî li şer û gengeşiyên di navbera gelên herêmê de were girtin, û bi vî rengî ew gel bêne nav zeviyê şaristaniyê, hewce ye ku alternatîfên guncawtirîn / baştirîn ên rêberiya van gelan bibînin û wan têxin ser riya geşedanê û pêşveçûn. ev çareserî pergala federal e/ an sistema federalizm ye, ku tê de hemî gel, hindikahî, û deverên nêz û dûrî û paytextê wekhev in, û dê deverên jibîrkirî, deverên hejar, deverên bijartî û deverên paşguhkirî tune, her kesî , metewe û hwd. mafê xwe heye ji bo geşedan û pêşbaziyê ye.
Li gorî vê, pergalên federal li ser bingeha anîna cem hev a civakên cihêreng di nav pergalek yekbûyî de ne, û ne li ser bingeha dabeşkirin an cûdabûna di navbera komên xelkê de, lê tênegîna federalîzmê ji ber nebûna hişmendiyê li herêma Ereban pîvanên cûda girtiye. rola vî karî tê xwestin ji rewşenbîran ku pergala siyasî wekî têgeh, rêveberî, şêwaza rêvebirin û geşedanê, û çareserkirina pirsgirêkên çandî, neteweyî û rêveberî, û ev rol ji elîtên xwendî tê xwestin ku roleke baştir bilîzin û çanda xwe bipejirînin û hay ji vê şêwaza jiyana hevbeş heye, ji ber ku pergala federalî li gelek welatên rojavayî wekî pergala çêtirîn ji bo parastina yekîtiya erdnigarî/ cuxrafî tête dîtin.Ji ber ku di nav Van welatan de herêm hene gavên mezin avêtine di gihîştina serxwebûna rêveberiyê de ji deshilata navendê.
Gelek nimuneyên serfiraz ên federasyonê hene, nemaze dewletên ku bi navgîniya federasyonê ve bi endambûn û federasyona xwebexş a azad ve çêbûne. Ew awayê serdest û hevpar e ji bopêkanîna federasyonê, ku çend herêmên serbixwe tevlî dibin û yek dewlet ava dikin dema ku her yek hinekî radeyê digire xweseriyê; Ji ber ku sazûmana federal destûrê dide ku wê yekê bike, ji ber ku çend dewletên nêz gelên xwe dikin yek taybetmendiyên civakî, erdnîgarî û dîrokî, û her yek ji wan li gorî destûrek federal, ya herî girîng ji vana, hin hêzên xwe yên hundurîn û serweriya derveyî dide hev. model ev in: Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, ku di 1787 de hate damezrandin, û Konfederasyona Swîsreyê ku di 1874 de hate damezrandin, Komara Federal a Almanya, ku di 1949 de hate damezrandin, û Mîrnişînên Erebî yên Yekbûyî, ku di 1971 de hate damezrandin.
Modela Mîrnişîna Erebî(UAE ) ( Îmarata Erebî) modelek serfiraz e, ku pêşkeftina awarte ya vî welatî nîşan dide, ku di piraniya waran de û gihaniya dewlemendiya hemî mîrnişînên xwe gihîştiye refên welatên pêşkeftî di cihanê de.
Ya ku îro ji elîtên rewşenbîr yên li herêmê tê xwestin ew e ku li ser dîtina diyalogek cidî, bibandor û avaker bixebitin, da ku vê atmosfera hişmendiya çandî, zanistî û objektîf der barê yekîtî / federasyonê de bibe sîstêmek / pergala çêtirîn a birêvebirina gelên herêmê. , û bi vî rengî dezgehên ku ji prensîbên azadiyê û avakirina civakên demokratîk ên pêşkeftî di maf û erkan de wekhev, yên bihêz û lawaz, dîndar û kesên bê ol, dewlemend û xizan / hejar bi hevre Jiyanek wekhevî biafirînin. Civatek ku tê de her kes ji bo pêşkeftin, avakirin û pêşbaziyek azad û dilsoz rola xwe bistînê .
Herweha rê li ber şer û pevçûnên mayînde digire.
Mohamad Jaman
- Ji Kobanî ye.
- Li Bulgariya mafnasî/ hiquqnasî xwendi ye. –
- Li Nerwîc dijî
