کاریگەری ڕەوەندەکان لە جیهانی پێکەوە ژیاندا

دکتۆر دیار ملا محمد امین

ڕەوەند واتا جێهێشتنی ووڵاتی دایک و یان زێدی ڕەسەنی خۆت بۆ وڵاتیکی تر. جێهێشتنی ووڵاتی دایک بۆ ووڵاتیکی تر کۆمەڵێک سوودی ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتووری هەیە هەم بۆ ووڵاتی دایک و هەم بۆ ووڵاتی خانەخوێ.

یەکێک لە سوودە سەرەکییەکانی ڕەوەند بۆ ووڵاتانی خانەخوێ هاتنی کۆچبەری خوێندەوار و بە ئەزموونە. ئەم تاکانە زۆرجار زانیاری و شارەزایی و ئەزموونی بەنرخ دەهێننە ووڵاتانەی خانەخوێ و بەشداری لە زۆرێک لە کەرتەکاندا دەکەن بە تایبەتی کەرتی پەروەردە, تەندروستی, تەکنەلۆژیا و ئابووری و هەروەها ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە پرۆسەی سیاسیدا لە ووڵاتانەی خانەخوێ، و لە بوارەکانی هونەر و کولتوور کە زۆرجار لە ڕێگەی مۆسیقا، هونەر و ئەدەب بەشداری لە دەوڵەمەندی کولتووری ووڵاتانی خانەخوێ دەکەن. و لە بواری کارگێڕی و بزنسە بچووکەکان، گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی و داکۆکیکردن کردن بۆ چارەسەرکردنی پرسەکانی وەکو جیاکاری نەتەوەیی، و لە بواری میدیا و پەیوەندی و کاری خێرخوازی سوود دەبەخشن بە ووڵاتانی خانەخوێ.

سەرەڕای ئەوەش، ڕەوەندەکان دەتوانن ڕۆڵێکی سەرەکی بگێڕن لە پێشخستنی بازرگانی و وەبەرهێنان لە نێوان ووڵاتی دایک و ووڵاتی خانەخوێ. ڕەوەندەکان زۆرجار وەک باڵیۆزێک بۆ پێشخستنی دەرفەتی بازرگانی و بەهاوبەشی کار دەکەن و دەرفەتی زیرین بۆ ووڵاتی دایک دەستبەر دەکەن، و هەروەها بە سوود وەرگرتن لە پەیوەندییەکانیان ئەندامانی ڕەوەند دەتوانن یارمەتیدەر بن لە ئاسانکاری پەیوەندییە بازرگانییەکان و ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی بۆ هەردوو ووڵاتی خانەخوێ و ووڵاتی دایک. جگە لەوەش ڕەوەندەکان دەتوانن لە ڕێگەی فێستیڤاڵ و بۆنە و نەریتەکانەوە ئاهەنگ بەگێڕن بۆ بە زیندوو هێشتنەوەی کولتووری خۆیان،لە لایەکی دیکەوە سوودی بەرچاویان بۆ ووڵاتی دایک دەبێت بۆ نموونە ئەو پارەیەی کە لەلایەن ئەندامانی ڕەوەندەوە دەنێردرێتەوە بۆ ووڵاتی دایک، دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕێت لە پشتیوانیکردنی ئابووری ناوخۆیی و باشترکردنی بژێوی خێزان و کۆمەڵگاکە بە گشتی. ئەم بەشدارییە داراییانە دەتوانرێت بۆ پەروەردە، تەندروستی، نیشتەجێبوون و پێداویستییە سەرەتاییەکانی دیکە بەکاربهێنرێت، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی هەژاری و هاندانی گەشەسەندنی ئابووری.

ئەندامانی ڕەوەند دەتوانن لە ڕێگەی گواستنەوەی زانیاری و بنیاتنانی تواناوە پشتگیری لە ووڵاتی دایک بکەن. بە هاوبەشکردنی شارەزایی و لێهاتوویی، ئەندامانی ڕەوەند دەتوانن یارمەتیدەر بن لە بەهێزکردنی دامەزراوەکان لە ووڵاتی دایک، و هەروەها لە باشترکردنی حوکمڕانی و پێشخستنی گەشەپێدانی بەردەوام. ئەم هاوکارییە لە نێوان ئەندامانی ڕەوەند و ووڵاتانی دایک دەتوانێت دەرفەت بۆ داهێنان و کارگێڕی و ڕەخساندنی هەلی کار دروست بکات کە سوود بە تاک و کۆمەڵگا بگەیەنێت.

ئەم کۆمەڵگە هەمەچەشنانەی کۆچبەران ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە داڕشتنی گەشەسەندنی ئابووری، داینامیکی کۆمەڵایەتی و ئاڵوگۆڕی کولتووری، بۆ نموونە ڕەوەندی تورکی کە لە سەرانسەری ووڵاتانی ئەوروپا وەک ئەڵمانیا، فەرەنسا، هۆڵەندا و هەتا لە ئەمریکادا بڵاوبووەتەوە و بەشداری لە کەرتە جیاوازەکاندا دەکەن، لەوانە بازرگانی، ئەکادیمی و هونەری. خاوەنکارانی تورکیا بزنسی سەرکەوتوویان دامەزراندووە و هەلی کاریان ڕەخساندووە و گەشەی ئابوورییان لە ووڵاتانی خانەخوێ هێناوەتە ئاراوە. جگە لەوەش تورکەکان لە بوارەکانی وەک ئەندازیاری، پزیشکی، و پەروەردە بەشدارییەکی بەنرخیان لە داهێنان و گواستنەوەی زانیاریدا لە ووڵاتانی خانەخۆیدا کردووە. هەروەها میراتی کولتووریان بە زیندووەی هیلەوتەوە لە رێگای مۆسیقا، ئاداب و نەریت، ئەنجام دانی بوونەی کولتوورەی. و هەروەها ڕەوەندی ئەرمەنێش ڕۆڵێکی چارەنووسازیان هەبووەو هەیە لە پاراستنی کولتوور و مێژوو و ناسنامەی ئەرمەنییەکان. ئەرمەنیەکان لە رێگای بۆنە کولتووری و بەرنامەی پەروەردەیی هەوڵیان داوە لە هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە مێژووی ئەرمەنستان و بەرەوپێشبردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی. ئەرمەنییەکان لە بوارەکانی وەک تەکنەلۆژیا، هونەر و ئەکادیمیا بەشدارییەکی بەرچاویان لە وڵاتانی خانەخوێ کردووە، سەرەڕای ئەوەش، هەستی بەهێزی یەکگرتوویی و خۆڕاگری ڕەوەندی ئەرمەنی لە پاراستنی زمان و میژوو و کەلتوریان ناوبانگی زۆری دەرکردووە لە جیهاندا.

ڕەوەندی یۆنانێش بەهەمان شیووە ڕۆڵی سەرەکەیان هەیە لە پێشخستنی کولتوور و چێشتخانە و نەریتی یۆنانی لەسەر شانۆی جیهانی. کۆمەڵگا یۆنانیەکان فێستیڤاڵی کولتووری و قوتابخانەی زمان و بەرنامەی پەروەردەیییان ڕێکخستووە. یۆنانیەکان لە بوارەکانی وەک کەشتیوانی، دارایی و میوانداری ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕاوە لە هاندانی گەشەی ئابووری و داهێنان لە ووڵاتانی خانەخۆی و لە ووڵاتی دایکدا.

ڕەوەندی هیندیش کە لە سەرانسەری ووڵاتانی وەک ئەمریکا، کەنەدا، بەریتانیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاوبووەتەوە، بەشدارییەکی بەرچاویان لە کەرتە جیاوازەکاندا کردووە، لەوانە تەکنەلۆژیا، چاودێری تەندروستی، دارایی و کارگێڕی. ڕەوەندی پۆڵەندیش لە ئەوروپا، ڕۆڵێکی گرنگی دەگرین لە پێشخستنی کولتووری ووڵاتەکەتان. کۆچبەرانی پۆڵەندی بۆنە و فێستیڤاڵ و پێشانگای کولتووری ڕێک دەخن کە میراتی دەوڵەمەندی پۆڵەندا لە بواری هونەر و مۆسیقا پیشان دەدەن، ئەمەش دیمەنی کولتووری ووڵاتانی خانەخۆی دەوڵەمەند کردووە.

بە بەکارهێنانی لێهاتوویی و سەرچاوە و پەیوەندییەکانی کۆمەڵگاکانی ڕەوەند، وڵاتان دەتوانن زۆرترین تواناکانیان بۆ گەشەی ئابووری، دەوڵەمەندکردنی کولتووری و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بەکاربهێنن. لەگەڵ زیاتر پەیوەستبوونی جیهان بەیەکەوە، ڕەوەند دەتوانیت بەردەوام بیت لە پێشکەش کردنی ڕۆڵێکی گرنگ لە داڕشتنی گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی جیهانی. نموونەکانی ڕەوەندە جیاوازەکان جەخت لەسەر کاریگەری و گرنگی قووڵی کۆمەڵگاکانی ڕەوەند دەکەنەوە لە داڕشتنی داینامیکی جیهانیدا. ئەم گروپە دینامیکیانەی کۆچبەران بەشدارن لە گەشەی ئابووری، ئاڵوگۆڕی کولتووری، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و گواستنەوەی زانیاری، بەرزکردنەوەی خۆشگوزەرانی کۆمەڵگا و پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی. لەگەڵ بەردەوامبوونی جیهان لە جیهانگیری، ڕۆڵی ڕەوەند لە هاندانی گۆڕانکاری ئەرێنی و لێکتێگەیشتن لە یەکتر بووتە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی جیهانی گشتگیرتر و ئاوەدانتردا، هەربۆیەش ڕەوەندەی کوردستانی دەتوانێت سوود لە ئەزموونی ووڵاتانی دیکە وەربگرێت و بەشداری لە پێشخستنی کولتوور و زمان و مێژووی کوردیدا بکات، ئەرکی هەموو کوردێکی نیشتمانپەروەرە کە پشتگیری بکات لە ناوەندی ڕەوەندەی کوردستانی بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان لە یەکخستنەوەی کوردستانیان لە هەموو جیهاندا.